Company Secretarial Practice I (Marathi Version)-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -I
1
kebÀHeveer®ee / Òeceb[Ue®ee Heefj®e³e / DeesUKe -Yeeie 1
(INTRODUCTION TO COMPANY) PART I
IeìkeÀ j®evee :
1.1 GefÎ<ìs
1.2 ÒeemleeefJekeÀ
1.3 J³eeK³ee
1.4 kebÀHeveer®eer / Òeceb[Ue®eer JewefMe<ìîes
1.5 kebÀHeveer®es / Òeceb[Ue®es ÒekeÀej
1.6 efve1.7 mJeeO³ee³e
1.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
De) efJeÐeeL³ee¥vee kebÀHeveer®ee / Òeceb[Ue®ee DeLe& Je J³eeK³ee mecepeeJetve osCes.
ye) kebÀHeveer®³ee JewefMe<ìeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
keÀ) kebÀHeveer®es efJeefJeOe ÒekeÀej DeY³eemeC es.
1.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es kebÀHeveer®ee Heefj®e³e keÀ©ve IesCeej Deenesle. J³eeHeej, J³eJenej, GÐeesie
Guee{eue Jee{u³eecegUs kebÀHeveer efkebÀJee Òeceb[U ne ÒekeÀej DeefmlelJeele Deeuee Deens. l³eeuee keÀe³eÐee®ee
Heeefþbyee ueeYeuee Deens. 1956 ®ee kebÀHeveer keÀe³eoe, 1974 ®ee kebÀHeveer megOeejCee keÀe³eoe Je l³eeveblej
1913 ®ee kebÀHeveer keÀe³eoe nes³e. lemes®e DeeHeCe kebÀHeveer®eer JewefMe<ìîes, keÀbHev³eeb®es efJeefJeOe ÒekeÀej
DeY³eemeCeej Deenesle. lemes®e kebÀ Heveer meef®eJee®³ee keÀe³e&He×leer®ee ³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeY³eeme keÀjCeej
Deenesle. keÀeueeJeOeervegmeej kebÀHeveer®³ee mJeªHe Je J³eeHleerceO³es yeoue Peeuee Deens. 1760 meeueer
DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleer Peeueer DeeefCe GÐeesie J³eJemee³eeb®es ªHeeblej kebÀHev³eebceO³es Peeues.munotes.in

Page 2

21.3J³eeK³ee (DEFINITIONS)
kebÀHeveer ³ee Meyoe®eer GlHeÊeer Companis ³ee ue@efìve MeyoeHeemetve Peeuesueer Deens. ³ee®ee
DeLe& SkeÀ$e Deeuesu³ee ceeCemeeb®ee mecetn efkebÀJee ieì nes³e. Hejbleg efJeefMe<ì nslet efkebÀJee k eÀe³e& [esUîeemeceesj
þsJetve SkeÀ$e ³esCeeN³ee mecetneuee kebÀHeveer Demes mebyeesefOelee ³esF&ue. DecesefjkesÀle kebÀHeveer / Òeceb[Ueuee
keÀe@HeexjsMeve efkebÀJee efveiece Demes cnCeleele. Yeejleele 18 J³ee MelekeÀele meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer mebmLee ne
kebÀHeveer ÒekeÀej DeefmlelJeele Deeuee Deens. ns DeveskeÀ J³eeqkeÌleb®es Ssef®íkeÀ mebIeìve Demeles. YeeieOeejkeÀ
Yeeb[Jeue ieesUe keÀ©ve J³eJemee³e meg© keÀjleele Je nesCeeje veHeÀe l³eebvee ueeYeebMe ªHeeves Jeeìuee peelees.
1) kebÀHeveer keÀe³eoe 201 3 keÀuece 2(20) vegmeej ’kebÀHeveer cnCepes ³ee keÀe³eÐeeKeeueer mLeeHeve
kesÀuesue sJe veesboJeuesueer DeLeJee HetJeea®³ee keÀe³eÐeeÒeceeCes DeefmlelJeele Demeuesueer kebÀHeveer nes³e.“
2) Òee. n@yes -’kebÀHeveer cnCepes veHeÀe efceUefJeC³ee®³ee GÎsMeeve s SkeÀ$e Deeuesu³ee J³eeeqkeÌleb®eer Ssef®íkeÀ
mebIeìvee Demetve ³ee mebIeìves®es Yeeb[Jeue nmleeblej#ece YeeieeceO³es efJeYeeieuesues Demeles DeeefCe
meYeemeolJeemeeþer kebÀHeveer®eer ceeuekeÀer efceUefJeC³ee®eer Deì Demeles.“
3) v³ee. pescme -’meJe&meec eev³e GÎsMee®eer Hetleea keÀjC³eemeeþer SkeÀ$e ³esCeeN³ee J³eeqkeÌleb®ee mecetn DeLeJee
mebIeìvee cnCepes kebÀHeveer nes³e.“
“A Company is an association of persons united for a common
purpose.”
1.4 kebÀHeveer / Òeceb[Ue®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF A
COMPANY)
1) veeWoCeerke=Àle mebmLee (Registered Association) :
kebÀHeveeruee kebÀHeveer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve veeWoCeer keÀ©ve I³eeJeer ueeieles. veeWoCeer ner
keÀe³eosMeerj yeeye Demeu³eecegUs kebÀHeveeruee veeWoCeer keÀjCes ner yeeye D eeJeM³ekeÀ efkebÀJee yebOevekeÀejkeÀ Deens.
2)Ssef®íkeÀ mebIeìvee (Voluntary Organisation) :
meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer mebmLee efkebÀJee kebÀHeveer ÒekeÀe jeceO³es DemebK³e YeeieOeejkeÀ kebÀHeveer®es Yeeie
Kejsoer keÀjleele. kebÀHeveer®es meYeemeolJe me Jee¥meeþer Kegues Demeles.
3)efvejblej JeejmeenkeÌkeÀ (Perpetual Succession) :
kebÀHeveeruee mLeeHevesveblej mJeleb$e DeefmlelJe ÒeeHle nesles. kebÀHeveer®³ee ke=Àleeruee YeeieOeejkeÀeme
peyeeyeoej Oejues peele veener Je YeeieOeejkeÀeb®³ee ke=Àleeruee kebÀHeveeruee peyeeyeoej Oejues peele veener les
HejmHejebHeemetve mJeleb$e Deensle. YeeieOeejkeÀ efkebÀJee meb®eeuekeÀ ceb[UeceO³es yeoue Peeuee lejer kebÀHeveer®es
DeefmlelJe keÀ e³ece mJeªHeer Demeles.
4)ke=Àef$ece J³eeqkeÌle (Artificial Person) :
kebÀHeveeruee J³eeqkeÌle cnCetve mJeleb$e DeefmlelJe ÒeeHle nesles. kebÀHeveeruee keÀe³eÐeevegmeej meJe&
DeefOekeÀej ÒeeHle nesleele. l³eecegUs kebÀHeveer mJele:®³ee veeJeeves J³eJenej keÀ© MekeÀles. Goe. ceeueceÊeeb®eer
Kejsoer efJe¬eÀer keÀjCes, GlHeeove keÀjCes, veeskeÀjYejleer keÀjCes, Flej kebÀHev³eebMeer J³eJenej keÀjCes F.munotes.in

Page 3

35)meeceev³e veececegêe (Common Seal) :
kebÀHeveeruee veeJe efoues peeles l³ee veeJeeves kebÀHeveer J³eJenej keÀ© MekeÀles. kebÀHeveeruee mener keÀjlee
³esle veener. Hejbleg kebÀ Heveeruee efMekeÌkeÀe le³eej keÀ©ve l³ee®ee JeeHej cenÊJee®³ee keÀeieoHe$eebmeeþer keÀjlee
³eslees. keÀeieoHe$eebJej kebÀHeveer®³ee Jeleerves mener keÀjC³ee®es DeefOekeÀej oesve meb®eeuekeÀ DeeefCe meef®eJeeuee
efoues peeleele.
6)ce³ee&efole peyeeyeoeje r / meerefcele oeef³elJe (Limited Liability) :
kebÀHeveerleerue YeeieOeejkeÀe®eer peyeeyeoejer ce³ee&efole Demeles leer l³eeves Kejsoer kesÀuesu³ee Yeeiee®³ee
oMe&veer cetu³eeFlekeÀer meerefcele Demeles. Yeeie Kejsoer kesÀu³eeveblej l³eeves keÀener jkeÌk eÀce Yejueer vemesue lej
leer l³eeuee YejeJeer ueeieles. Hejbleg kebÀHeveerves Iesleuesu³ee keÀpee&meeþer efkebÀJee osCes jkeÌkeÀce osC³eemeeþer
YeeieOeejkeÀeuee peyeeyeoej Yejues peele veener efkebÀJee meoj osCeer YeeieOeejkeÀe®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeuece Êesletve
Jemetue keÀjlee ³esle veener.
7)nmleeblejCe #ece Yeeie (Transforability of Shares) :
kebÀHeveer®es Yeeie cegkeÌleHeCes nmleeblejCe keÀjlee ³esleele. YeeieOeejkeÀ De eHeu³ee F®ísvegmeej
YeeieefJe¬eÀer efkebÀJee ye#eerme osT MekeÀleele. l³eemeeþe r l³eeuee kebÀHeveer®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeiele veener.
YeeieefJe¬eÀercegUs l³ee®es meYeemeolJe DeeHeesDeeHe mebHeg<ìele ³esles. Keepeieer kebÀHeveer®es Yeeie Demes menpeefjl³ee
nmleebleefjle keÀjlee ³esle veenerle. Yeeie yeepeejele Yeeie Kejsoer -efJe¬eÀer®³ee J³eJenejebÜejs Yeeie
nmleeblejCe Ie[tve ³esles.
8)ueeskeÀMeener He×leer (Democratic System) :
kebÀHeveer®³ee YeeieOeejkeÀeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeles. les peieYej efJeKegjuesues Demeleele.
kebÀHeveer®³ee keÀejYeej HeenC³eemeeþer les m eb®eeuekeÀ ceb[U mLeeHeve keÀjleele. YeeieOeejkeÀeb®³ee meYesle
meb®eeuekeÀeb®eer efveJe[ kesÀueer peeles. YeeieOeejkeÀeb®³ee meYesle meom³eebvee DeeHeues cele ÒeoefMe&le keÀjC³ee®ee
DeefOekeÀej Demelees. Lees[ke̳eele kebÀHeveer®ee keÀejYeej ueeskeÀMeener He×leerves ®eeuelees.
9)meYeemeo mebK³ee (Number of Members) :
Keepeieer kebÀHeveerceO³es efkeÀceeve 2 Je keÀceeue 200 ner meYeemeo mebK³ee efveefM®ele kesÀueer Deens.
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerceO³es efkeÀceeve 7 Je keÀceeue meYeemeo mebK³ee Dece³ee &efole Demet MekeÀles. meYeemeo
mebK³esJej ce³ee&oe vemeu³eecegUs kebÀHeveeruee ceesþîee ÒeceeCeeJej J³eJemee³e mebIeìve mLeeHeve keÀjlee ³esles.
10)Òe®eb[ ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GYeejCeer (Huge Capital Raising) :
kebÀHeveer peveleskeÀ[tve Yeeb[Jeue GYe ejCeer YeeieefJe¬eÀer, keÀpe&jesKes efJe¬eÀer Je meeJe&peefvekeÀ þsJeer
mJeerkeÀe©ve keÀjles. lemes®e yeBkeÀe Je efJeÊeHegjJeþe mebmLeebkeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeele keÀpe& IesTve Òe®eb[
ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀ© MekeÀles.
11)MeemekeÀer³e efve³e b$eCe (Government Control) :
meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer mebmLes®eer mLeeHevee keÀe³eÐeeves Peeuesueer Demeu³eecegUs efleuee DeeHeues
keÀecekeÀepe MeemekeÀer³e efve³eceevegmeej keÀjeJes ueeieles. DeeefLe&keÀ JeHe$ekeÀ Je leeUsyebo F. omleSsJepe le³eej keÀ©ve les meeoj keÀjeJes ueeieleele. keÀe³eÐeevegmeej efnMesyemunotes.in

Page 4

4le³eej keÀ©ve les efnMesye leHeemeefCemeekeÀ[tve leHeemetve I³eeJes ueeieleele. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀoeje®³ee
efnlee®es j#eCe nesles.
12)J³eJemL eeHeve Je ceeuekeÀer ³eeceO³es HeÀejkeÀle (Difference in Management &
Ownership) :
kebÀHeveer ceeuekeÀ ns meYeemeo Demeleele Hejbleg l³eebvee kebÀHeveer®es owvebefove J³eJenej HeenC³eemeeþer
JesU vemelees. cnCetve les meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀj leele. l³eecegUs kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve DeeefCe
ceeuekeÀer ns oesvnerner IeìkeÀ efYeVe efkebÀJee mJeleb$e Deensle.
13)ueeYe efkebÀJee veHe̳ee®ee nslet (Profit Motive) :
kebÀHeveer®eer mLeeHevee J³eeHeej, GÐeesie keÀjC³ee®³ee nsletves Peeuesueer Demeles. veHeÀe efceUefJeleevee
meeJe&peefvekeÀ efnlee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. Peeuesuee veHeÀe meJe& meYeemeoebvee l³eeb®³ee YeeieOeejkeÀles®³ee
ÒeceeCeele Jee ìuee peelees. veHeÀe®³ee ÒesjCescegUs meYeemeo kebÀHeveer®es Yeeie Kejsoer keÀjleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.SkeÀe Jeeke̳eele GÊej efuene.
De) kebÀHeveer®ee Heefnuee keÀe³eoe kesÀJne DeefmlelJeele Deeuee?
ye) kebÀHeveer®ee megOeejCee keÀe³eoe kesÀJne Heeme keÀjC³eele Deeuee?
keÀ) kebÀHeveer / Òeceb[Ue®ee DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees?
[) meYeemeoeb®eer ce³ee&efole peyeeyeoejer cnCepes keÀe³e?
F&) kebÀHeveeruee ke=Àef$ece J³eeqkeÌle keÀe mecepeues peeles?
HeÀ) kebÀHeveer®es mebIeìve Ssef®íkeÀ Demeles les keÀmes?
ie) Keepeieer kebÀHeveerleerue efkeÀceeve Je keÀceeue meYeemeo me bK³ee meebiee.
n) ueeskeÀMeener He×leer®es J³eJemLeeHeve ³ee®ee DeLe& mHe<ì keÀje.
³e) J³eJemLeeHeve DeeefCe ceeuekeÀer ns HejmHejebHeemetve keÀmes mJeleb$e Deenssle?
pe) kebÀHeveer mLeeHeves®ee nslet veHeÀe efceUefJeCes ne Demelees :
nes³e / veenermunotes.in

Page 5

51.5 kebÀHeveer®es / Òeceb[Ue®es ÒekeÀej
De)mLeeHevesvegmeej kebÀHeveer (As per the Establishment Company) :
1) JewOeeefvekeÀ kebÀHeveer / keÀe³eosMeerj (Statutory Company) :
DeMee kebÀHeveer®eer mLeeHevee ueeskeÀmeYee efkebÀJee ef JeOeevemeYesle mJeleb$e keÀe³eoe mebcele keÀ©ve
kesÀueer peeles. nîee kebÀHeveeruee JewOeeefvekeÀ efkebÀJee efJeMescnCeleele.
Goe. efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee, mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee, ³egef veì ì^mì Dee@HeÀ Fbef[³ee,
Dee³egefJe&cee ceneceb[U F.
2)veeWoCeerke=Àle kebÀHeveer (Registered Company) :
DeMee kebÀHeveer®eer veeWoCeer kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 efkebÀJee l³ee Deieesoj®³ee 1959 ®³ee
keÀe³eÐeevegmeej Peeuesueer Demeles. efleuee veeWo Ceer Peeuesueer kebÀHeveer Demes cnCeleele. DeMee kebÀHeveeruee
keÀe³eosMeerj DeefmlelJe ÒeeHle nesles. Goe. Yeeieeves ce³ee&efole kebÀHeveer, nceerves ce³ee&efole kebÀHeveer, nceerves
ce³ee&efole vemeuesueer kebÀHeveer Je mejkeÀejer kebÀHeveer F. veeWoCee rke=Àle kebÀHev³eeb®eer GoenjCes Deensle.
ye)ceeuekeÀervegmeej kebÀHeveer (As per the Ownership Company) :
1)Keepeieer kebÀHeveer (Private Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(68) vegmeej Keepeieer kebÀHeveer cnCepes, p³ee kebÀHeveer®es
Jemetue Yeeb[Jeue efve³eceeJeueerÜejs mHe<ì kesÀues peeles Je efve³eceeJeueerceO³es Keeueerue Deìer meceeefJe<ì
Demeleele.
i)meYeemeo mebK³ee efkeÀceeve 2 Je keÀceeue 200
ii)ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀ©ve Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer Deece pevelesuee k eÀjlee ³esle veener.
iii)veeJee®³ee MesJeìer `Keepeieer ce³ee&. kebÀHeveer' Demee MeyoÒe³eesie DeeJeM³ekeÀ.
iv)Keepeieer kebÀHeveer Yeeie Je nceerves ce³ee&. efkebÀJee Dece³ee&efole Demet MekeÀles.
2)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer (Public Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2 vegmeej peer kebÀHeveer Keepeieer veener leer meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer
nes³e.munotes.in

Page 6

6i)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer mLeeHeve keÀjC³eemeeþer efkeÀceeve meele J³eeqkeÌleb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
ii)efkeÀceeve Jemetue Yeeb[Jeue efve³eceeJeuee rceO³es veceto keÀjeJes ueeieles.
iii)Yeeie nmleeblejeJej keÀesCeleerner ce³ee&oe veener.
iv)þsJeer efmJekeÀejC³eeyeeyele kebÀHeveerJej yebOeve vemeles.
v)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee GÎsMeeHe$ekeÀ Òeefme× keÀjeJes ueeieles.
3)SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHeveer (One Man Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(62) vegmeej ’p³ee kebÀHeveer®eer meYeemeo mebK³ee SkeÀ®e
Demeles efleuee SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHeveer Demes cnCeleele.“ ner Keepeieer ce³ee&efole kebÀHeveerÒeceeCes Demeles Hejbleg
efleuee Keepeieer kebÀHe veer®es efve³ece yebOevekeÀejkeÀ vemeleele.
ne mebIeìve ÒekeÀej meeOee Je meesF&®ee Deens. ³ee kebÀHeveer®eer meJe&mJeer peyeeyeoejer SkeÀ®e
J³eeqkeÌleJej Demeles. leer l³eeves iegbleefJeuesu³ee Yeeb[Jeuee FleHele ce³ee&efole Demeles. ³ee kebÀHeveer®³e e
meb®eeuekeÀeb®eer mebK³ee SkeÀ efkebÀJee l³eeHes#ee peemle Demet MekeÀles efleuee JeeefyeesueeJeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee vemeles.
keÀ)peyeeyeoejervegmeej kebÀHeveer (As per the Responsibility Company) :
keÀ)Yeeieebveer ce³e e&efole kebÀHeveer (A Company Limited by Shares) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(22) vegmeej ’kebÀHeveer®³ee meYeemeoeb®eer peyeeyeoejer l³eebveer
Kejsoer kesÀuesu³ee Yeeiee®³ee oMe&veer efkebÀceleerFlekeÀer ce³ee&efole Demeles. DeMee kebÀHeveeruee Yeeieebveer ce³ee&efole
kebÀHeveer Demes cnCeleele.“
kebÀHeveer®es DeefmlelJe DemesHe³e¥le YeeieOeejkeÀebveer HetCe& jkeÌkeÀce Yejueer vemesue lejer leer osC³ee®eer
peyeeyeoejer l³ee®eer Demeles. DeMee ÒekeÀej®³ee Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³ee Demet MekeÀleele.
DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele l³eeb®eer mebK³ee Jee{ueer Deens.
2)nceerves ce³ee&efole kebÀHeveer (A Company Limited by Guarantee) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(21) vegmeej kebÀHeveer®³ee IeìveeHe$ekeÀele yeensjerue osCeer
osC³eeme eþer kebÀHeveer®eer ceeueceÊee DeHegjer He[le Demeu³eeme Òel³eskeÀ meYeemeoeves efkeÀleer jkeÌkeÀcesHe³e¥le
YejHeeF& kesÀueer Heeefnpes ³ee®ee mHe<ì GuuesKe kesÀuee peelees. l³ee kebÀHeveeruee nceerves ce³ee&efole kebÀHeveer Demes
cnCeleele.
DeMee kebÀ Hev³ee keÀuee, ¬eÀer[e, meebmke=ÀeflekeÀ GHe¬eÀce, Oece&oe³e mebmLee F. efJekeÀemeemeeþer
mLeeHeve kesÀu³ee peeleele. veHeÀe efceUefJeCes ne l³eeb®ee GÎsMe Demelees.
3)nceerves Dece³ee&efole kebÀHeveer (A Company Non -Limited by Guarantee) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(92) ’p³ee kebÀHeveer®³ee meYeemeoeb®eer os³e peyeeyeoejer
Dece³ee&efole Demeles efleuee Dece³ee&efole peyeeyeoejer Demeuesueer kebÀHeveer Demes cnCeleele.“munotes.in

Page 7

7DeMee kebÀHeveerleerue J³eeJemeeef³ekeÀ osCeer osC³ee®eer Yeeie OeejkeÀe b®eer peyeeyeoejer Dece³ee&o Demeles.
DeMee kebÀHev³ee Keepeieer, meeJe&peefvekeÀ efkebÀJee SkeÀ J³ekeÌleer kebÀHeveer Demet MekeÀleele. DeMee kebÀHev³eeb®eer
mebK³ee ce³ee&efole Dee{Utve ³esles.
[)efve³eb$eCeevegmeej kebÀHeveer (Companies as per the Co ntrolling) :
1)OeejkeÀ kebÀHeveer (Holding Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(46) vegmeej ’SkeÀ kebÀHeveer ogmeN³ee kebÀHeveer®es 50… Hes#ee
DeefOekeÀ Yeeie Kejsoer keÀ©ve ogmeN³ee kebÀHeveerJej efve³eb$eCe keÀjles efkebÀJee efleuee DeeHeu³ee keÀeyetle þsJeles
DeMee kebÀHeveeruee OeejkeÀ kebÀHeveer Demes cnCeleele.“
OeejkeÀ kebÀHeveeruee ogmeN³ee kebÀHeveerceO³es 50… Hes#ee DeefOekeÀ meb®eeuekeÀ vesceC³ee®ee DeefOekeÀej
Demelees. OeejkeÀ kebÀHeveer og³³ece kebÀHeveerleerue 50… DeefOekeÀ oMe &veer cetu³ee®es YeeieYeeb[Jeue OeejCe keÀjles.
2)og³³ece kebÀHeveer (Subsidiary Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2 (87) vegmeej ’p³ee kebÀHeveerJej OeejkeÀ kebÀHeveer®es efve³eb$eCe
Demeles DeMee kebÀHeveeruee og³³ece kebÀHeveer cnCeleele. “
og³³ece kebÀHeveer®es 50… Hes#ee DeefOekeÀ YeeieYeeb[Jeue OeejkeÀ kebÀHeveerves Kejsoer kesÀuesues Demeles.
OeejkeÀ kebÀHeveer og³³ece kebÀHeveerceO³es DeeHeues 50… Hes#ee DeefOekeÀ meb®eeuekeÀ vescet MekeÀles.
F)Flej kebÀHeveer ÒekeÀej (Other Type s of Companies) :
1)mejkeÀejer kebÀHeveer (Government Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(45) vegmeej mejkeÀejer kebÀHeveer cnCepes, ’efpe®es 51…
Hes#ee peemle Jemetue Yeeie Yeeb[Jeue jep³e mejkeÀej efkebÀJee keWÀê mejkeÀej efkebÀJee DebMele: jep³e DeeefCe keWÀê
mejkeÀej efkebÀJee mejkeÀejer kebÀHeveer®eer og³³ece kebÀHeveer nes³e.“
mejkeÀejer kebÀHeveer ner Keepeieer DeLeJee meeJe&peefvekeÀ Demet MekeÀles. Goe. Yeejle nsJeer
FueefkeÌì^keÀume efue. (BHEL), ve@®ejue Dee@F&ue De@C[ ie@me keÀeH eexjsMeve efue. (ONGC) , keÀesue
Fbef[³ee efue. (CIL),m ì e r u eD e @ L e e @ e f j ì e rD e e @ H e ÀF b e f [ ³ e ee f u e . (SAIL) ,e f n b o g m L e e v ec e M e e r v eì t u m ee f u e .
(HMT), efEnogmLeeve Sje@cee@efìkeÌme efue. F.
mejkeÀejer kebÀHeveeruee MeemeveekeÀ[tve metì efkebÀJee meJeueleer efou³ee peeleele. ³ee kebÀHeveer®es
DebkesÀ#eCe ceneuesKee Hejer#ekeÀ (Auditor General) ³eeb®³eekeÀ[tve kesÀues peeles. JeeefJe=Êeeble keWÀê mejkeÀej®³ee mebmeosHeg{s lej jep³e Òeceb[Uyeeyele efJeOeeve meYesle ®e®exmeeþer ceeb[uee peelees.
2)efJeosMeer kebÀHeveer (Foreign Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2 (42) vegmeej efJeosMeer kebÀHeveer cnCepes efle®eer veeWoCeer
Yeejleeyeensj Peeuesueer Demeles Hejbleg l³ee kebÀHeveer®ee J³eJemee³e YeeieYeejleele Demelees DeMeer kebÀHe veer nes³e.
DeMee kebÀHeveeruee Yeejleeleerue veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s þjeefJekeÀ cegoleerle IeìveeHe$ekeÀ,
efve³eceeJeueer, meb®eeuekeÀ Je meef®eJee®eer ceeefnleer, kebÀHeveer®³ee keÀe³ee&ue³ee®ee veeWoCeerke=Àle HeÊee, Yeejleeleeruemunotes.in

Page 8

8GÐeesie efke bÀJee J³eJemee³ee®ee HeÊee F. ceeefnleer Je keÀeieoHe$ekesÀ meeoj keÀjeJeer ueeieleele. Goe. keÀeskeÀe
keÀesuee kebÀHeveer, efnbogmLeeve efueJnj kebÀHeveer, vesmeues Fbef[³ee efue, yeeìe Fbef[³ee efue., Jeue&HetÀue keÀe@HeexjsMeve
efue. F.
3)efveef<¬eÀ³ e kebÀHeveer (Non Creative Company) :
keÀener kebÀHev³ee YeefJe<³ekeÀeUeceO³es ÒekeÀuHe meg© keÀjC³ee®es þjefJeleele Hejbleg l³eeb®eer veeWoCeer
DeieesojHeemetve keÀ©ve þsJeleele. J³eJemee³e meg© ve kesÀu³eecegUs l³eebvee peceePe®e&, veHeÀeleesìeHe$ekeÀ,
leeUsyebo le³eej keÀjlee ³esle veener. ceeieerue oesve JekeÀ©vener) DeMee kebÀHeveeruee efveef<¬eÀ³e kebÀHeveer cnCetve Ieesef4)met®eerye× kebÀHeveer (Scheduled Structu red Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(52) vegmeej ’p³ee kebÀHeveerves DeeHeu³ee Yeeieeb®eer veeWo
ceev³eleeÒeeHle Yeeieyeepeejele kesÀuesueer Deens DeMee kebÀHeveeruee met®eerye× kebÀHeveer Demes cnCeleele.“
DeMeer kebÀHeveer Yeeie efJe¬eÀ er keÀjC³eeHetJeea ceev³eleeÒeeHle Yeeieyeepeeje®eer HejJeeveieer Iesle Demeles.
Yeeieyeepeejele Yeeieeb®eer veeWoCeer keÀjles. l³eecegUs DeMee kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjCes megueYe
peeles. DeMee kebÀHeveeruee kebÀHeveer keÀe³eoe Je Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveerce³e ceb[Ueves ( mesyeerves) Ieeuetve
efouesu³ee ceeie&oMe&keÀ leÊJeeb®ee Je efve³eceeb®es Heeueve keÀjeJes ueeieles.
5)ueneve efkebÀJee íesìer kebÀHeveer (Small Size Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(85) vegmeej uenev e kebÀHeveer cnCepes meeJe&peefvekeÀ
kebÀHeveerHes#ee JesieUer kebÀHeveer keÀer, efpe®es Jemetue YeeieYeeb[Jeue 50 ueeKe ªHe³es efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ
vemesue efkebÀJee efle®eer JeeefGuee{eue MesJe쮳ee veHeÀe -leesìe Keel³eevegmeej ie=efnle Oejueer peeles.
ueneve kebÀHeveerceO³es SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHeveer, Keepeieer kebÀHeveer efkebÀJee meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³eeefMeJee³e
Flej kebÀHev³eeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
6)men³eesieer kebÀHeveer (Associate Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(6) vegmeej men³eesieer kebÀHeveer cnCepes p³ee kebÀHeveerJej
ogmeN³ee kebÀHeveer®es efve³eb$eCe Demeles. pes efve³eb$eCe og³³ece kebÀHeveer®³ee (Subsid iary Company)
efve³eb$eCeeHes#ee keÀceer Demeles.
³ee kebÀHeveer ÒekeÀejeceO³es efve³eb$eCe þsJeCeejer kebÀHeveer ogmeN³ee kebÀHeveeruee menkeÀe³e& keÀjles. SKeeoer
ueneve kebÀHeveer ceesþîee kebÀHeveer®eer ceole IesTve mHeOexceO³es efìketÀve jenC³ee®e e Òe³elve keÀjles. DeefmlelJe
efìkeÀefJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjles. lej ceesþer kebÀHeveer DeeHeues mebIeìve cepeyetle keÀjC³eemeeþer ueneve
kebÀHev³eebvee SkeÀ$e keÀ©ve l³eeb®³eeJej meeOeejCe mJele:®es efve³eb$eCe þsJeleele Je ³ee kebÀHev³ee men³eesieer
kebÀHeveer®³ee efve³eb$eCeeKeeueer Je ceeie&oMe&keÀ lelJeÒeCeeueer DeeefCe efve³eceeb®ee DeJeuebye keÀ©ve DeeHeues
J³eJenej keÀjleele. men³eesieer kebÀHeveer ogmeN³ee kebÀHeveer®es 20… Hes#ee DeefOekeÀ YeeieYeeb[Jeue OeejCe keÀjles
efkebÀJee keÀjej keÀ©ve o gmeN³ee kebÀHeveerJej efve³eb$eCe þsJeles.munotes.in

Page 9

97)veHe̳eemeeþer vemeuesueer kebÀHeveer (Non Profit Company) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 8 vegmeej DeMeer kebÀHeveer J³eJemee³e keÀjleevee veHe̳ee®³ee nslet
[esUîeemeceesj þsJele veener. Hejbleg leer v eesboJeuesueer Demeles. DeMee kebÀHeveeruee DeeHeu³ee veeJeeHeg{s ce³ee&efole
efkebÀJee Keepeieer ce³ee&efole Demee MeyoÒe³eesie keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee vemeles.
DeMeer kebÀHeveer mLeeHeve keÀjleevee keÀuee, ¬eÀer[e, meebmke=ÀeflekeÀ GHe¬eÀce, Deej esi³e, meceepemesJee,
efJe%eeve, Oece&oe³e F. GÎsM³e [esUîeemeceesj þsJeles. DeMee GÒekeÀceeÜejs kebÀHeveeruee veHeÀe Peeuee lejer lees
meYeemeoebvee Jeeìuee peele veener. meoj jkeÌkeÀces®ee GHe³eesie meceepe GHe³eesieemeeþer kesÀuee peelees.
DeMee keb ÀHeveeruee kebÀHeveer mLeeHeve keÀjC³eeHetJeea keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles
DeeefCe l³eemeeþer keWÀê Meemeveeves pes efve³ece Ieeuetve efouesues Deensle l³eeb®ee efmJekeÀej Je Heeueve keÀjeJes
ueeieles. kebÀHeveer keÀe³eÐeeleerue keÀue ce 25(5) vegmeej ³eeyeeyele IeìveelcekeÀ Je efve³eceeJeueerle meceeefJe<ì
kesÀuesu³ee efve³eceeb®es Heeueve keÀjeJes ueeieles efkebÀJee l³eebvee les yebOevekeÀejkeÀ Deens.
DeMee kebÀHev³eeb®ee cegK³e nslet cnCepes meceepemesJee nes³e. meceepeeleerue me cem³ee mees[efJeCes,
DeeefLe&keÀ ¢<ìîee ogye&ue IeìkeÀebvee ceole keÀjCes, meceepeele peeCeerJe peeie=leer efvecee&Ce keÀjCes, efMe#eCe
mesJesuee ceole keÀjCes, Deejesi³eefJeefvecee &Ce keÀjCes, DeO³eeeflcekeÀ GHe¬eÀce jeyeefJeCes F. ÒekeÀej®es GHe¬eÀce Oece&oe³e mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve
jeyeefJeues peeleele.
1.6 efvekeÀeUevegmeej kebÀHeveer ÒekeÀej DeefmlelJeele Deeuee Deens. ueneve J³eJemee ³ee®es mJeªHe ceesþs
Peeues. l³eeJej MeemekeÀer³e efve³eb$eCe DemeeJes ³ee meeþer keÀe³eÐee®eer efveefce&leer keÀjeJeer ueeieueer. Yeeieeroejer
mebmLee cees[keÀUerme Deeu³eecegUs kebÀHeveer J³eJemLeeHevee®ee efJe®eej ÒeJeen Heg{s Deeuee. l³eeveblej
JesieJe sieUîee ÒekeÀej®³ee kebÀHev³ee mLeeHeve keÀjC³ee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer. Goe. Keepeieer kebÀHeveer,
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer, efJeosMeer kebÀHeveer F. kebÀHeveer®³ee Òel³eskeÀ ÒekeÀejemeeþer mJeleb$e efve³eceeb®ee efJe®eej
Peeuee l³eecegUs J³eeJeme eef³ekeÀebvee kebÀHeveer ÒekeÀej efveJe[C³ee®es mJeeleb$³e efceUeues. kebÀHeveeruee keÀe³eosMeerj
DeefmlelJe ÒeeHle Peeu³eecegUs kebÀHeveer®es DeefmlelJe DeyeeefOele jent ueeieues. kebÀHeveer / Òeceb[Ue®ee HeÀe³eoe
meceepeeleerue meJe&®e IeìkeÀebvee Peeuee . l³eecegUs 1956 ®³ee kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej kebÀHeveer J³eJemLeeHeve
ne ÒekeÀej ueeskeÀefÒe³e Peeuee. kebÀHeveer®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es HeÀe³eos Je leesìs DeY³eemetve pes ÒekeÀej
meceepeeleerue IeìkeÀebvee GHe³egkeÌle Jeeìleele les ÒekeÀej Deepe DeefmlelJeele Deensle. Keepeieer #es$eele meg×e
ceesþîee kebÀHev³ee Deensle Hejbleg l³eeb®eer mebK³ee nelee®³ee yeesìeJej ceespeC³eeFleHele keÀceer Deens. Hejbleg
meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer mebmLee ne kebÀHeveer ÒekeÀej 75 JeefìketÀve Deens.munotes.in

Page 10

101.7 mJeeO³ee³e
1) kebÀHeveer efkebÀJee Òeceb[Ue®eer JewefMe<ìîes meebiee.
2) kebÀHeveer efkebÀJee Òeceb[Ue®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
3) Keepeieer kebÀHeveer Je meeJe&peefve keÀ kebÀHeveer ³eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
4) kebÀHeveer®es Flej ÒekeÀej ³eeJej meefJemlej efJeJes®eve keÀje.
5) ìerHee efuene.
De) meeceev³e veececegêe (Common Seal)
ye) JewOeeefvekeÀ kebÀHeveer (Statutory Company)
keÀ) nceerves ce³ee&efole kebÀ Heveer (A Company Limited by Guarantee)
[) efJeosMeer kebÀHeveer (Foreign Company)
F&) veHe̳eemeeþer Demeuesueer kebÀHeveer (Non Profit Company)

munotes.in

Page 11

112
kebÀHeveer / Òeceb[Ue®ee Heefj®e³e / DeesUKe -Yeeie 2
(INTRODUCTION TO COMPA NY) PART II
kebÀHeveer / Òeceb[Ue®ee meef®eJe
(COMPANY SECRETARY)
IeìkeÀ j®evee :
2.1 GefÎ<ìs
2.2 ÒeemleeefJekeÀ
2.3 kebÀHeveer / Òeceb[Ue®ee meef®eJe
2.3.1 kebÀHeveer meef®eJee®es iegCe
2.3.2 kebÀHeveer meef®eJee®eer Hee$elee
2.3.3 kebÀHeveer meef®e Jee®eer vesceCetkeÀ
2.3.4 kebÀHeveer meef®eJee®eer YetefcekeÀe / keÀle&J³es
2.3.5 kebÀHeveer meef®eJee®es nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej
2.3.6 kebÀHeveer meef®eJee®³ee peyeeyeoeN³ee
2.3.7 kebÀHeveer meef®eJee®es GÊejoeef³elJe
2.3.8 kebÀHeveer meef®eJee®eer ke ÀejkeÀero& / keÀefjDej
2.4 efve2.5 mJeeO³ee³e
2.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.efJeÐeeL³ee¥vee kebÀHeveer meef®eJeeyeeyele ceeefnleer osCes.
2.kebÀHeveer meef®eJee®es iegCe Je Hee$elee efJeÐeeL³ee¥vee mecepeeJetve osCes.
3.meef®eJee®³ee vesceCetkeÀer®eer Ò eef¬eÀ³ee mecepeeJetve osCes.
4.meef®eJee®es nkeÌkeÀ, keÀle&J³es Je peyeeyeoeN³eeb®eer efJeÐeeL³ee¥vee peeCeerJe efvecee&Ce keÀ©ve osCes.
5.kebÀHeveer meef®eJee®eer keÀejkeÀero& efkebÀJee keÀefjDej®³ee mebOeer efJeÐeeL³ee¥®³ee efveoMe&veeme DeeCetve osCes.munotes.in

Page 12

122.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer meef®eJeeyeeyele %eeve mebHeeove keÀjCeej Deenesle. kebÀHeveerleerue
efJeefJeOe HeoebJej keÀece keÀjCeeN³ee DeefOekeÀeN³eebceO³es meef®eJee®es Heo keÀmes cenÊJee®es Deens. l³ee®e si e g C e ,
Hee$elee, Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ F. ®ee DeY³eeme keÀ©ve meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀMeer kesÀueer peeles.
l³eeefMeJee³e kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHeveeleerue meef®eJee®eer YetefcekeÀe, nkeÌkeÀ, keÀle&J³es, peyeeyeoeN³ee Je
GÊejoeef³elJe D eY³eemeCeej Deenesle. Keepeieer, menkeÀejer Je mejkeÀejer #es$eele DeeefCe DeefOekeÀ ÒeceeCeele
kebÀHeveer GHe¬eÀceeceO³es meef®eJeebvee ÒeeOeev³e efoues peeles. l³eecegUs meef®eJe HeoeJej keÀece keÀjC³ee®eer
DeveskeÀebvee mebOeer Deelee GHeueyOe Peeueer D eens. l³eecegUs ®eebieuee meef®eJe le³eej nesTve ®eebieues keÀefjDej
keÀmes keÀjlee ³esF&ue ³eeyeeyele®es ceeie&oMe&ve DeeHeCe DeeHeu³ee efJeÐeeL³ee¥vee ³ee HeeþeÜejs keÀjCeej Deenesle.
2.3kebÀHeveer / Òeceb[Ue®ee meef®eJe (COMPANY SECRETARY)
meef®eJ eeuee `mes¬esÀìjer' (Secretary) Demes cnCeleele. ceesþîee kebÀHev³ee, Keepeieer DeLeJee
MeemekeÀer³e kebÀHev³ee, ceb$eeue³e, ceesþs GÐeesie F. efþkeÀeCeer meef®eJee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. Lees[îee HeÀej
HeÀjkeÀeves DeLeJee meceeve ÒekeÀej®eer keÀ eces meef®eJeeuee keÀjeJeer ueeieleele. keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepeeleerue
He$eJ³eJenej keÀjCes, meYeeb®es Dee³eespeve keÀjCes, ÒeMeemekeÀer³e keÀeces keÀjCes F. keÀeces meef®eJeeuee keÀjeJeer
ueeieleele. l³eeefMeJee³e meb®eeuekeÀ ceb[Ueves meebefieleues u³ee keÀeceeb®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles. menkeÀejer
#es$eeleerue yeBkeÀe, HelemebmLee, menkeÀejer mebmLee ³esLeerue meef®eJeebvee kebÀHeveer meef®eJeebHes#ee Lees[er JesieUîee
mJeªHee®eer keÀeces keÀjeJeer ueeieleele. meef®eJee®es Heo ns ueeYee®es H eo Demeu³eecegUs les YejeJes ueeieles.
kebÀHeveer keÀe³eÐeeves meef®eJe Heoemeeþer peer Hee$elee þjJetve efouesueer Deens DeMee J³eeqkeÌle®eer meef®eJe cnCetve
vesceCetkeÀ kesÀueer peeles.
J³eeK³ee (Definition) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 keÀuece 2(45) vegmeej ’meef®eJe cnCepes keÀesCeleerner J³eeqkeÌle, mebmLee
keÀer efpe®eer vesceCetkeÀ meef®eJee®eer keÀle&J³es Heej Hee[C³eemeeþer keÀsueer peeles. lemes®e ceb$eeue³eele ÒeMeemekeÀer³e
keÀle&J³es Heej Hee[C³eemeeþer vesceuesu³ee J³ekeÌleeruee meef®eJe D emes cnCeleele.“
kebÀHeveer keÀe³eoe 1960 ceOeerue megOeejCee DeMeer kesÀueer Deens keÀer, ’kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej
p³ee J³eeqkeÌle®eer vesceCetkeÀ meef®eJee®eer keÀe³ex Heej Hee[C³eemeeþer kesÀuesueer Deens, DeMeer J³ekeÌleer nes³e.“
kebÀHeveer megOeejCee keÀe³eoe 1974 vegmeej, p³ee kebÀHeveer®es DeefOeke=Àle Yeeie Yeeb[Jeue Heb®eJeerme
ueeKe efkebÀJee l³eentve DeefOekeÀ Demesue DeMee kebÀHeveeruee HetCe& JesU meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles.
kebÀHeveer meef®eJe ne l³ee kebÀHevee r®ee keÀce&®eejer Demelees. l³eeuee meb®eeuekeÀeb®ee ÒeefleefveOeer efkebÀJee
ceoleveerme mecepeleele. keÀe³eÐeeves metef®ele kesÀuesu³ee keÀe³ee&yejesyej efve³eceeJeueer Je meb®eeuekeÀebveer efouesueer
keÀeces keÀjeJeer ueeieleele. meb®eeuekeÀ ne kebÀHeve er®ee meef®eJe nesT MekeÀle veener Hejbleg keÀuece 614 vegmeej
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee efJeMesleHeemeveerme ne kebÀHeveer®ee meef®eJe nesT MekeÀle veener keÀejCe lees kebÀHeveer®e e keÀce&®eejer Demet MekeÀle veener.munotes.in

Page 13

13meef®eJe HeoeJejerue J³eeqkeÌle njngVejer DemeeJeer ueeieles. kebÀHeveer®³ee mebHekeÀe&leerue efJeefJeOe IeìkeÀebceO³es
mecevJe³e, megmebJeeo efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles. efJeefJeOe Ieìk eÀebceO³es ceO³emLee®eer
YetefcekeÀe yepeJeeJeer ueeieles. l³eeuee meJee¥ieerCe HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer Je %eeve DemeeJes ueeieles. keÀecee®ee
DevegYeJe DemeCeeN³ee J³eeqkeÌlebvee ÒeeOeev³e efoues peeles. meef®eJe ner kebÀHeveerleerue cenÊJee®eer J³e eqkeÌle efkebÀJee
efleuee ceO³emLe ogJee cnCetve mebyeesOeues peeles. ceeveJeer mebmeeOeve J³eJemLeeHeveeceO³es meef®eJeeuee ceeueceÊee
mecepeueer peeles.
2.3.1 meef®eJee®es iegCe (Qualities of Secretary) :
meef®eJeeuee kebÀHeveerleerue efJeefJeOe Òeke Àej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeieleele. l³ee®ee efJeefJeOe efJeYeeie Je
l³eeleerue DeefOekeÀejer DeeefCe keÀce&®eeN³eebMeer mebyebOe ³eslees. meef®eJeeuee DeeHeu³ee keÀeceele ³eMemJeer Jne³e®es
Demesue lej l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe De<ìHewuet efkebÀJee meJe& i egCe mebHeVe nJes Demeles. ³ee efJeefJeOe
iegCemeceg®®e³ee®³ee meeceL³ee¥Jej l³ee®³ee ³eMee®es iecekeÀ DeJeuebyetve Demeles ns iegCe KeeueerueÒeceeCes.
1. meef®eJeeuee efJemle=le efJe2. meef®eJee®es J³eeqkeÌleceÊJe DeekeÀ3. meef®eJeeuee keÀecee®ee DevegYeJe DemeeJee ueeielees.
4. meef®eJeeves efMemleer®es Heeueve kesÀues Heeefnpes.
5. meef®eJe JekeÌleMeerj Demeuee Heeefnpes.
6. meef®eJeekeÀ[s mebIeìve keÀewMeu³es DemeeJes ueeieles.
7. meef®eJee®e er keÀece keÀjC³ee®eer le³eejer Je l³eeuee keÀecee®eer DeeJe[ Heeefnpes.
8. meef®eJeekeÀ[s vesle=lJe iegCe efkebÀJee Heg{ekeÀej IesC³ee®eer Je=Êeer DemeeJeer ueeieles.
9. meef®eJeekeÀ[s peyeeyeoejer HesueeJeC³ee®eer leekeÀo Demeueer Heeefnpes.
10.meef®eJeeves ke ÀeceeceO³es De®etkeÀ Demeues Heeefnpes.
11.meef®eJeeves keÀecee®eer Hetle&lee JesUsJej kesÀueer Heeefnpes.
12.meef®eJe meb³eceer Je menveMeerue DemeeJee ueeielees.
13.meef®eJe meceleesue mJeYeeJee®ee DemeeJee ueeielees.
14.meef®eJe keÀe³e&kegÀMeue efkebÀJee keÀe³e &ÒeJeCe DemeeJee ueeielees.
15.meef®eJeeuee efveCe&³eMekeÌleer DeeJeM³ekeÀ Deens.
16.meef®eJe ne keÀuHekeÀ DemeeJee ueeielees.
17.meef®eJeekeÀ[s menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer Je=Êeer DemeeJeer ueeieles.
18.meef®eJee®es mebYee19.meef®eJe O³es³eJeeoer DemeeJee ueeielees.
20.meef®eJeekeÀ[s pevemebHeke&À DemeeJee ueeielees.
2.3.2 meef®eJee®eer Hee$elee (Qualifications of the Secretary) :
meef®eJe HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³eeqkeÌle®eer keÀe³eÐeevegmeej Je Mew#eefCekeÀ Hee$elee e fveefM®ele
kesÀueer Deens. ³ee Hee$elesJej l³ee®es %eeve DeJeuebyetve Demeles. l³ee®³ee keÀecee®³ee DevegMew#eefCekeÀ Hee$elee l³eeuee owvebefove keÀecekeÀepe keÀjleevee GHe³eesiee®eer þjles.munotes.in

Page 14

14De) meef®eJee®eer Mew#eefCekeÀ Hee$elee (Edu cational Qualification of the
Secretary) :
1.meef®eJeeves keÀuee, JeeefCep³e, efJe%eeve MeeKes®eer HeoJeer ÒeeHle kesÀuesueer DemeeJeer ueeieles.
2.meef®eJeeves keÀe³eÐee®eer HeoJeer ÒeeHle kesÀu³eeme l³eeuee l³ee®³ee keÀeceele GHe³eesie neslees.
3.Yeejleer³e ®eeì&[ DekeÀewìbì ³ee mebmLes®ee meYeemeo (ICA)
4.Yeejleer³e keÀe@mì De@v[ JekeÌme& DekeÀewìbmed ³ee mebmLes®ee meYeemeo (ICWA)
5.J³eJemLeeHeve MeeKee®eer HeoefJekeÀe efkebÀJee HeoJeer
6.JeeefCep³e MeeKesleerue HeoJ³egÊej Hejer#ee GÊeerCe&
7.Yeejleer³e efJeOeer me bmLesves ceev³e kesÀuesueer kebÀHeveer keÀe³eÐee®eer HeoefJekeÀe
8.Fefvmììîetì Dee@HeÀ keÀce&efMe³eue ÒekeÌìermesme, efouueer ³ee mebmLes®eer kebÀHeveer meef®eJee®eer HeoJ³egÊej
HeoJeer.
9.DemeesmeerSMeve Dee@HeÀ mes¬esÀìjerpe Je ce@vespeme& keÀuekeÀÊee (Heef M®ece yebieeue) ³ee mebmLes®es meYeemeolJe
10.Go³eHetj efJeÐeeHeerþe®eer kebÀHeveer keÀe³eoe DeeefCe meef®eJee®eer He×leer ³ee efJeye) J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elee (Professional Qualifications) :
1)ÒeYeeJeer Yeemeef®eJee®es Yee< esJej ÒeYetlJe DemeeJes. meef®eJeeuee keÀecee®³ee meesF&meeþer oesve les leerve Yeeyeesuelee Je efueefnlee Deeu³ee Heeefnpesle.
2)efJeosMeer YeekebÀHeveer®³ee efJeosMeer kebÀHev³eebMeer melele mebyebOe ³eslees. cnCetve meef®eJeeuee efJeosMeer YeeFbûepeer Yee3)efnMesyee®es %eeve :
meef®eJeeuee uesKeekeÀce& Je DebkesÀ#eCe ³eeyeele®es %eeve DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeuee peceeKe®e&,
DeboepeHe$ekeÀ, efnMesye, F. mecepeCes DeeJ eM³ekeÀ Deens.
4)keÀjeyeeyele®es %eeve :
meef®eJeeuee kebÀHeveer®ee DeveeJeM³ekeÀ keÀj Jee®eefJelee Deeuee Heeefnpes. Goe. GST
5)keÀe³eÐee®es %eeve :
meef®eJeeuee kebÀHeveer keÀe³eoe, keÀeceieej keÀe³eoe, DeewÐeesefiekeÀ keÀe³eoe, mebHeÊeer keÀj J e efJe¬eÀer
keÀj keÀe³eoe, ceeue efJe¬eÀer keÀe³eoe, cekeÌlesoejer ÒeefleyebOe J³eeHeej He×leer keÀe³eoe, ®eueve#ece omleSsJepe
keÀe³eoe, DeewÐeesefiekeÀ keÀe³eoe, J³eeHeejer keÀe³eoe F. ®es %eeve nJes.
6)yeBefkebÀie J³eJenejebyeeyele®es %eeve :
meef®eJeeuee Yeeieyeepeej, iegbleJeCetkeÀ yeepeejHesþ, efJeosMeer efJeveerce³e yeepeejHesþe, yeBefkebÀie Je
DeLe&keÀejCe (efJeÊeJ³eJenejeb®es) F. %eeve DemeCes iejpes®es Deens.munotes.in

Page 15

157)J³eJemee³ee®es %eeve :
meef®eJe p³ee #es$eele efkebÀJee J³eJemee³eeceO³es v eeskeÀjer keÀjlees l³ee®es l³eeuee HeefjHetCe& %eeve DemeeJes
ueeieles.
8)meYeebyeeyele®es %eeve :
meef®eJeeuee meYeemeo, meb®eeuekeÀ, yeBkeÀe, HeeþerjeKes, veesboCeer DeefOekeÀejer F. ®eer meYee IesCes,
efve³eespeve keÀjCes, FefleJe=Êe le³eej keÀjCes F. ®eer meKeesue ceeefnleer DemeCes iejpes®es Deens.
9)ceveg<³eyeU efve³eespeve Je mebIeìve :
kebÀHeveerleerue keÀecekeÀepe megueYe JneJes ³eemeeþer kegÀMeue keÀce&®eejer Yejleer Je l³eeb®ee efke keÀeme ³ee
yeeyeervee ÒeeOeev³e ÐeeJes ueeieles.
10)omleSsJepe Je OeeefjkeÀe :
meef®eJee®ee J³eJenej ne omleSsJepeebMeer mebyebefOele Demelees. keÀeieoHe$eeb®eer megjef#ele J³eJemLee
keÀjC³eemeeþer OeeefjkeÀe He×leer®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees.
11) DeeJekeÀ -peeJekeÀ He$eJ³eJeneje®es HeefjHetCe& %ee ve DeeJeM³ekeÀ Demeles.
2.3.3 kebÀHeveer meef®eJee®eer vesceCetkeÀ Òeef¬eÀ³ee (Appointment Procedure of
Company Secretary) :
kebÀHeveer meef®eJee®eer vesceCetkeÀ meb®eeuekeÀ ceb[U keÀjles ner DeewHe®eeefjkeÀ vesceCetkeÀ Demeles.
meb®eeuekeÀ ceb[U meef® eJee®³ee vesceCetkeÀer®³ee þjeJe cebpetj keÀ©ve Iesleele. l³eeveblej meef®eJeeuee
vesceCetkeÀer®es He$e osleele. kebÀHeveer Je mes¬esÀìjer Deìer Je MeLeeA®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. l³eeceO³es
vesceCetkeÀer®ee keÀeueeJeOeer, JesleveÞesCeer, ÒeesyesMeve keÀeueeJeOeer, keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee, YeefJe<³eefveJee&n
efveOeer, HesvMeve, jpee, JewÐekeÀer³e jpee, mesJee efveJe=Êeer, jpee, mecee³eespeve, keÀje³e®es vegleveerkeÀjCe,
jepeerveecee, mJes®íe cejCe, F. meef®eJeeves mHeOexle ÒeJesMe keÀjC³eemeeþer, m elele ®eebieueer mesJee osC³eemeeþer
l³eeves mJele: DeeHeu³ee Heoe®eer Òeefle<þe, osC³ee®eer le³eejer, mebmLesuee veeJeueewefkeÀkeÀ ÒeeHle keÀjCes F.
yeeyele lemes®e ÒeJele&keÀebkeÀ[tv e meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀ© ve Ieslee ³esles.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ ee meYesleerue þjeJe :
þjeJe ¬eÀ. 6
Demee þjeJe keÀjC³eele ³esslees keÀer, Þeer. Òemeeo Heeb[gjbie osJemLeUer ³eeb®eer kebÀHeveer®es meef®eJe
cnCetve 01/01/2020 Heemetve JesUesJesUer efou³ee peeCeeN³ee ueeYeemen vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer
Deens.
met®ekeÀ -Þeerjece jeOeeke=ÀDevegceesokeÀ -Þeer. GppJeue iepeeveve nbmejepe
þjeJe meJee¥vegceles cebpetjmunotes.in

Page 16

16kebÀHeveer meef®eJee®³ee vesceCetkeÀer®eer meceeHleer (Winding up of Appointed
Company Secretary :
1) meef®eJee®ee ce=l³et Peeu³eeme 2) Jes[ ueeieCes
3) efoJeeUKeesjer 4) keÀjejeleerue Deìerb®ee Yebie keÀjCes
5) keÀeceekeÀ[s ogue&#e, yespeyeeyeoejHeCee 6) iewjJele&ve / iewjefMemle
7) meef®eJe HeoeJej keÀece keÀjC³eemeeþer DemeceLe& 8) keÀe³eosMeerj yeeyeeR®es Heeueve ve keÀj Ces
9) meef®eJeeves DeeHeuee keÀejYeej iegb[eUCes 10) DeHenej keÀjCes
11) DeÒeeceeefCekeÀHeCee 12) mJes®ísves jepeerveecee osCes
13) meef®eJee®eer nkeÀeueHeÆer keÀjCes
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.SkeÀe Jeeke̳eele GÊej efuene.
1) meef®eJee ®eer J³eeK³ee efuene.
2) meef®eJee®³ee Debieer DemeCeejs oesve iegCe meebiee.
3) meef®eJee®eer vesceCetkeÀ jÎ keÀjC³ee®eer oesve keÀejCes meebiee.
4) meef®eJee®³ee oesve Mew#eefCekeÀ Hee$elee mHe<ì keÀje.
5) meef®eJee®³ee oesve J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elee efJeMeo keÀ je.
6) Keepeieer kebÀHeveerceO³es meef®eJee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles keÀe³e? nes³e / veener
7) mebmLesuee meef®eJe cnCetve keÀece keÀjlee ³esles keÀe³e? nes³e / veener
8) meb®eeuekeÀ ne kebÀHeveer®ee meef®eJe nesT MekeÀlees keÀe³e? nes³e / veener
9) meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀesCe keÀjles?
10) meef®eJe ne meb®eeuekeÀ ceb[Ue®ee ÒeefleefveOeer Demelees? keÀejCe
11) efnMesye leHeemeCeerme ne kebÀHeveer®ee meef®eJe nesT MekeÀlees keÀe³e? nes³e / veener
12) meef®eJee®³ee Debieer mebIeìve keÀewMeu³es D emeeJes ueeieles. ³eeleerue mebIeìve keÀewMeu³ee®ee
DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees?
2.3.4 kebÀHeveer meef®eJee®eer YetefcekeÀe (Role of Company Secretary) :
meef®eJe ne kebÀHeveerleerue HeeþerjeK³eeb®eer ceO³emLe ÒeefleefveOeer cnCet ve keÀece keÀjlees. lees kebÀHeveer®ee
mesJekeÀ Demelees. l³eeuee KeeueerueÒeceeCes keÀe³ex keÀjeJeer ueeieleele.munotes.in

Page 17

17kebÀHeveer meef®eJee®eer keÀle&J³es (Duties of Company Secretary) :
De)meb®eeuekeÀebefJekebÀHeveer J³eJemLeeHeveeceO³es meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles. meb®eeuekeÀ Je
meefcel³eeb®³ee meYeeb®es Dee³eespeve keÀjC³ee®es keÀece meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles. meYes®eer met®evee osCes,
meceeO³e#eebvee ceole keÀjCes, F efleJe=Êe le³eej keÀjCes, meYesle DenJeeue Jee®eve keÀjCes, meb®eeuekeÀebvee
ceeefnleer osCes, meb®eeuekeÀebveer þjefJeuesu³ee OeesjCeevegmeej keÀecekeÀepee®ee Dee{eJee IesTve l³ee®ee DenJeeue
le³eej keÀjeJee ueeielees. meb®eeuekeÀebveer meebefieleuesueer keÀeces meef®eJeeuee keÀjeJeer ueeieleele. ceesþîee
kebÀHeveerleerue meef®eJeeuee ÒeMeemekeÀer³e keÀle&J³es keÀjeJeer ueeieleele Hejbleg ueneve kebÀHeveerleerue meef®eJeeuee
meb®eeuekeÀebveer met®eefJeuesueer efJeefJeOe keÀe³ex keÀjeJeer ueeieleele.
ye)YeeieOeejkeÀebefJeYeeieOeejkeÀ ns kebÀHeveer®es ceeuekeÀ Demeleele. meb®eeuekeÀ ceb[U Je YeeieOeejkeÀ ³eeleerue ogJee
meeOeC³ee®es keÀece meef®eJe keÀjleele. meb®eeuekeÀ ceb[Ueves Iesleuesues efve Ce&³e meef®eJe YeeieOeejkeÀebHe³e¥le
Heesn®eefJeleele. YeeieOeejkeÀeb®³ee De[®eCeer lees meb®eeuekeÀ ceb[Uemeceesj ceeb[lees. YeeieOeejkeÀeb®³ee efnlee®es
j#eCe keÀjC³ee®es keÀece meef®eJe keÀjlees. YeeieOeejkeÀeb®³ee meYee yeesueeJeCes, meYes®eer met®evee osCes, meYes®es
Dee³eespeve keÀjCes, meYeeDeO³e#eebvee ceole keÀjCes, DenJeeuee®es Jee®eve keÀjCes, FefleJe=Êe le³eej keÀjCes F.
l³eeefMeJee³e YeeieefJe¬eÀerme meg©Jeele keÀjCes, YeeieJeeìHe He$es, met®eveeHe$es HeeþefJeCes, Yeeie nmleeblejCee®eer
veeWo k eÀjCes, ueeYeebMe DeefOeHe$es le³eej keÀjCes, meYeemeoebkeÀ[tve Jeie&Ceer, Yeeie jkeÌkeÀce ieesUe keÀjCes,
meYeemeoebvee DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer HegjefJeCes F. keÀle&J³es meef®eJeeuee meYeemeoebmeeþer keÀjeJeer ueeieleele.
keÀ)ÒeMeemekeÀer³e keÀle&J ³es(Administrative Duties) :
ceesþîee kebÀHeveerle meef®eJeeuee ÒeMeemekeÀer³e keÀle&J³es Heej Hee[eJeer ueeieleele. keÀe³ee&ue³eeleerue
owvebefove keÀeceeJej ue#e þsJeeJes ueeieles. efve³eb$eCe keÀjeJes ueeieles. kebÀHeveer®es owvebefove keÀecekeÀepe
megjefUleHeCes Heej Hee[C³ee®eer peyeeyeoejer meef®eJeeb®eer Demeles. kebÀHeveerleerue peceeKe®e&, DenJeeue,
keÀeieoHe$ekesÀ le³eej þsJeeJeer ueeieleele. YeeieÒeceeCeHe$es, keÀpe&jesKes, keÀjejveeces F. le³eej keÀjCes ns keÀece
meef®eJee®es Deens. l³eemeeþe r l³eeuee efJeefJeOe efJeYeeieeleerue DeefOekeÀejer Je keÀce&®eeN³eeb®eer ceole I³eeJeer
ueeieles. efJeefJeOe efJeYeeieebceO³es HejmHej mecevJe³e meeOeeJee ueeielees. l³eeuee keÀce&®eeN³eebJej ÒeYeeJe Hee[tve
l³eeb®³eekeÀ[tve keÀeces keÀ©ve I³eeJeer ueeiel eele.
[)JewOeeefvekeÀ keÀle&J³es (Statutory Duties) :
kebÀHeveer®ee kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej keÀecekeÀepe keÀjeJes ueeieles. kebÀHeveer®eer mLeeHevee
keÀjC³eeHeemetve kebÀHeveer®es efJemepe&ve keÀjsHe³e¥le keÀe³eosMeerj efve³ece, yeeyeeR®es Heeueve keÀjeJes ueeieles. Goe.
IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer, GÎsMeHe$ekeÀ F. vegmeej kebÀHeveer®es keÀecekeÀepe keÀjCes, kebÀHeveer®eer veeWoCeer,
keÀe³eosMeerj omleSsJepe le³eej keÀ©ve l³eeb®eer veeWoCeer keÀjC³eemeeþer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebMeer mebHeke&À
meeOeeJee ueeielees. kebÀHeveer®³ee keÀce&®eeN³eeb®³ee Jesleveeletve, YeeieOeejkeÀeb®³ee ueeYeebMeeletve, meb®eeuekeÀeb®³ee
ceeveOeveeletve, kebÀHeveer®³ee GlHeVeeletve keÀj JepeeJeì keÀ©ve meoj jkeÌkeÀces®ee YejCee MeemeveekeÀ[s
keÀjeJee ueeielees. keÀei eoHe$ekeÀebJej kebÀHeveer®ee efMekeÌkeÀe ceejeJee ueeielees. kebÀHeveer®³ee veeWoCeer
DeefOekeÀeN³eeves, Meemeveeves ceeieCeer kesÀuesueer ceeefnleer meef®eJeeves ÐeeJeer ueeieles. kebÀHeveer veeWoCeer
DeefOekeÀeN³eekeÀ[s / efveyebOekeÀekeÀ[s DeeJeM³ekeÀ l eer efJeJejCeHe$es meeoj keÀjeJeer ueeieleele. kebÀHeveer
keÀe³eÐeevegmeej JewOeeefvekeÀ HegmlekesÀ le³eej keÀjCes, leer leHeemetve IesCes Je peleve keÀ©ve þsJeC³ee®es keÀece
meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles.munotes.in

Page 18

18F&)kebÀHeveer efJemeef®eJe ne kebÀHeveer®ee efJeMJeemet Je ÒeeceeefCekeÀ mesJekeÀ Demelees. meb®eeuekeÀebveer þjefJeuesueer OeesjCes
Je efveCe&³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀ©ve mebmLes®es efnle meeO³e keÀjC³ee®es keÀece meef®eJeeuee keÀjeJes ueeie les.
meef®eJee®³ee efve³eb$eCeeKeeueer DeeJekeÀ -peeJekeÀ He$eJ³eJenej, YeeieefJe¬eÀer, Yeeie nmleeblejCe, keÀpe&jesKes
efJe¬eÀer, keÀpe&jesKes nmleeblejCe, OeeefjkeÀe, efnMeesye, meebefK³ekeÀer³e ceeefnleer, veeWoer, DenJeeue F. cenÊJee®eer
keÀe³ex meef®eJ eeuee keÀjeJeer ueeieleele. kebÀHeveerleerue efJeefJeOe efJeYeeie DeeefCe keÀce&®eejer ³eeb®³ee men³eesieeletve
meef®eJeeuee kebÀHeveerleerue meJe& keÀeces Heej Hee[eJeer ueeieleele. ner keÀeces keÀjleevee kebÀHeveer®es efnle
[esUîeemeceesj þsJeeJes ueeiel es.
HeÀ)keÀce&®eeN³eebyeeyele®eer keÀle&J³es (Duties towards the Employees) :
ceesþîee kebÀHeveerceO³es DeveskeÀ DeefOekeÀejer Je DemebK³e keÀce&®eejer keÀece keÀjleele. keÀecee®³ee
meesF&meeþer l³eeb®eer efJeYeeieCeer Keelesefvene³e kesÀueer peeles. owvebefove keÀece keÀjleevee keÀce&®eeN³eebvee keÀener
De[®eCeer Deeu³eeme l³ee mees[efJeC³ee®eer peyeeyeoejer meef®eJee®eer Demeles. keÀesCel³eener keÀecee®eer Hetle&lee
efkebÀJee DebceueyepeeJeCeer keÀjleevee l³eeuee keÀce&®eeN³eeb®es menkeÀe³e& I³eeJesueeieles. keÀeceeceO³es keÀce&®eeN³eebvee
ceeie&oMe&ve keÀjCes, l³eebvee meuuee osCes, ÒesjCee osCes, ns keÀece meef®eJe Heenleele. kebÀHeveer®es efnle meeO³e
keÀjC³eemeeþer l³eeuee keÀce&®eeN³eeb®³ee efnlee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. l³eemeeþer l³eeu ee kebÀHeveerleerue
efJeefJeOe efJeYeeieeb®ee HejmHejebMeer mecevJe³e Je keÀce&®eeN³eebceO³es menkeÀe³e& efvecee&Ce keÀjeJes ueeieles. cnCetve
keÀce&®eeN³eebvee meuuee osC³ee®es keÀece meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles.
2.3.5 meef®eJee®es nkeÌkeÀ / DeefOek eÀej (Rights of Secretary) :
1) ÒeMeemekeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej :
ÒeMeemekeÀ ³ee veel³eeves meef®eJe kebÀHeveerleerue efJeefJeOe efJeYeeieebJej efve³eb$eCe þsT MekeÀl ees.
l³eecegUs l³ee®es keÀce&®eeN³eebJej efve³eb$eCe ³esles. lees keÀ ce&®eeN³eebvee ceeie&oMe&ve keÀ© MekeÀlees. DeeosMe efkebÀJee
met®evee osT MekeÀlees. l³eecegUs l³ee®es kebÀHeveer®³ee owvebefove keÀecekeÀepeeJej efve³eb$eCe jenles. lees ³ee
DeefOekeÀe je®ee JeeHej keÀ© MekeÀlees.
2) omleSsJepe Je ÒeceeCeHe$eebJej mener keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej :
kebÀHeveer®³ee Jeleerves cenÊJee®³ee keÀeieoHe$eebJej, omleSsJepeebJej Je ÒeceeCeHe$eebJej mener
keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej meef®eJeeuee osC³eele Deeuee Deens. Goe. meef®eJe DeeHeu³ee menerves meYee yeesueeJet
MekeÀlees.
3) vegkeÀmeeve YejHeeF& ceeieC³ee®ee DeefOekeÀej :
kebÀHeveer®es keÀecekeÀepe keÀjleevee keÀener JesUe ®etkeÀe nesleele l³eecegUs kebÀHeveer®es vegkeÀmeeve nesles,
DeMeeJesUer meoj vegkeÀmeeve YejHeeF& meef®eJeeves mJele: kesÀuesueer Demesue lej l³eeuee meoj jk eÌkeÀces®eer
ceeieCeer kebÀHeveerkeÀ[tve keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Deens.
4) Jesleve efkebÀJee ceeveOeve ceeieCeer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej :
kebÀHeveer®es efJemepe&ve keÀjleevee YeeieOeejkeÀ Je keÀpe&jesKesOeejkeÀebvee jkeÌkeÀce JeeìHe keÀjC³eeHetJeea
meef®eJee®es Jesleve efkebÀJee ceeveOeve yeekeÀer Demesue efkebÀJee Deeoe kesÀuesue vemesue lej meoj jkeÌkeÀces®eer
ÒeeOeev³eeves ceeieCeer keÀjC³ee®ee meef®eJeeuee DeefOekeÀej Deens.munotes.in

Page 19

195) mesJeecegkeÌle keÀjC³eeHetJeea HetJe& met®evee efceUC³ee®ee DeefOekeÀ ej :
meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee meef®eJe vekeÀes Demesue DeMeeJesUer l³eebveer meef®eJeeuee mesJeecegkeÌle
keÀjC³eeHetJeea HetJe&met®evee efoueer Heeefnpes. Dev³eLee Peeuesu³ee vegkeÀmeeveerme meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee peyeeyeoej
Oejues peeles. DeMeeJesUer nesCee jer vegkeÀmeeve YejHeeF& ceeieC³ee®ee DeefOekeÀej meef®eJeeuee Deens.
2.3.6 kebÀHeveer meef®eJee®³ee peyeeyeoeN³ee (Responsibilities of Secretary) :
kebÀHeveer meef®eJeeuee kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 vegmeej meesHeefJeuesu³ee peyeeyeoeN³ee Heej Hee[eJ³ee
ueeieleele.
1) keÀeieoHe$ekesÀ meeoj keÀjCes :
kebÀHeveer®es DeeefLe&keÀ J³eJenej efkebÀJee efmLeleer oMe&efJeCeejer He$ekesÀ cnCepes yesjerpeHe$ekeÀ, veHeÀe -
leesìe He$ekeÀ Je leeUsyebo F. DeeefLe&keÀ Jemeeoj keÀjeJeer ueeieleele. l³eebveer leHeemeCeer DenJeeue HeeþefJeu³eeveblej lees meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee
efveoMe&veeme DeeCetve oes2) Yeeie nmleeblejCee®eer veesbo keÀjCes :
Yeeie nmlee blejCe keÀjC³eeHetJeea meef®eJeeves meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer HejJeeveieer IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens
efkebÀJee l³eemebyebOeer l³eeuee pes DeefOekeÀej osC³eele Deeuesues Deens l³ee ce³ee&efole jentve l³eeuee keÀece keÀjeJes
ueeieles.
3) ®egkeÀer®³ee keÀecee®e er vegkeÀmeeve YejHeeF& osCes :
meef®eJeeuee efouesues keÀece, peyeeyeoejer Je GÊejoeef³elJe ³eeceO³es keÀener ®etkeÀ Peeu³eeme, ogue&#e
Peeu³eeme, DeHenej Peeu³eeme kebÀHeveer®es nesCeejs vegkeÀmeeve meef®eJeeuee YejHeeF& keÀ©ve ÐeeJeer ueeieles.
4) ®egkeÀer®es J³eJenej ìeU Ces :
veHeÀe leesìe He$ekeÀele iewjJ³eJenej keÀ©ve meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjCes,
meYeemeoebvee veHe̳eeSsJepeer Yeeb[Jeueeletve ueeYeebMe osCes, DeMeeJesUer kebÀHeveer®es vegkeÀmeeve nesles l³ee®eer
peyeeyeoejer mee f®eJeebJej ³esles.
5) De®etkeÀ ceeefnleer meeoj keÀjCes :
kebÀHeveer®³ee efJeefJeOe efJeYeeieeleerue ceeefnleer mebkeÀueve keÀjCes, efle®es meeojerkeÀjCe keÀjCes,
DenJeeue le³eej keÀjCes, meYeemeo, meb®eeuekeÀ, Meemeve F. vee ceeefnleer osC³ee®es keÀec e meef®eJeebvee keÀjeJes
ueeieles. DeMeeJesUer meef®eJeeves ®egkeÀer®eer ceeefnleer efou³eeme mebmLes®es veeJeueewefkeÀkeÀ Kejeye nesles. DeeefLe&keÀ
Hele Iemejles l³eemeeþer meef®eJeeuee peyeeyeoej Oejues peeles.
6) peeCetve yegpetve De³eesi³e J³eJenej keÀjCes :
meef®eJeeuee meJe& J³eJenejeb®eer ®eebieueer ceeefnleer Demeles. meb®eeuekeÀeb®³ee HetJe& HejJeeveieerefMeJee³e
l³eeves kesÀuesu³ee J³eJenejeuee l³eeuee peyeeyeoej Oejues peeles. l³eeves DeeHeu³ee keÀeceeceO³es ogue&#e kesÀues,
DeHenej kesÀuee efkebÀJee peeCetve -yegpegve kebÀHeveer®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve kesÀues lej l³eeuee peyeeyeoej Oejues
peeles.munotes.in

Page 20

202.3.7 kebÀHeveer meef®eJee®es GÊejoeef³elJe (Liabilities of Company Secretary) :
meef®eJeekeÀ[tve keÀeceeceO³es nueiepeeaHeCee Peeuee efkebÀJee ®etkeÀ Peeueer lej l³eeuee efMe#ee efkebÀJee
ob[ nesT MekeÀlees. leer Heg{erueÒeceeCes
De)kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej GÊejoeef³elJe (Statutory Liability as per
Company Act) :
1) DeHejeOeeyeÎue efMe#ee :
meef®eJeeves kebÀHeveer®es J³eJenej Je cenÊJee® eer ceeefnleer peeCetve -yetpetve ueHeJetve þsJeu³eeme l³eeuee
efMe#ee nesT MekeÀles. Goe. Yeeb[Jeueele Ieì keÀjC³ee®eer l³eeuee meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[s ceeieCeer keÀjlee
³esles. kebÀHeveeruee keÀpe& HegjefJeCeeN³ee OevekeÀes®es veeJe iegHle þsJeu³eeme l³ee uee SkeÀ JeDeLeJee oesvnerner efMe#ee nesT MekeÀleele. kebÀHeveer efJemepe&ve Òemebieer meef®eJeeves cenÊJee®eer keÀeieoHe$ekesÀ,
peceeKe®ee&®eer HegmlekesÀ ieneU keÀ©ve Keesìer ceeefnleer DeLeJee HegmlekesÀ le³eej kesÀueer l ej l³eeuee meele
Je2) ®egkeÀeryeÎue ob[ :
kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueer ceO³es meef®eJeeves ®etkeÀe kesÀu³eeme efkebÀJee l³eeceO³es $egìer þsJeu³eeme l³eeuee
ob[ nesT MekeÀlees. kebÀHeveer®es veeJee ceO³es Flej kebÀHeveer®³ee veeJee®ee meceeJesMe kesÀuee efkebÀJee l³eeceO³es meec³e
Dee{Uu³eeme l³eeuee ner ®etkeÀ oesve ceefnv³eeb®³ee Deele og©mle keÀjeJeer ueeieles. DeLeJee Òeefleefove
200/ -ª. ob[ nesT MekeÀlees. meYeemeoebveer efve³eceeJeueer efk ebÀJee l³ee Debleie&le efve³eceeb ®eer ceeieCeer
kesÀu³eeme l³eebvee 7 efoJemeeb®³ee Deele les GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJes ueeieleele DeLeJee Òeefleefove ª. 50/ -
FlekeÀe ob[ nesT MekeÀlees.
3) mebHeÊeer®es HejmHej nmleeblejCe :
kebÀHeveer®es efJemepe&ve keÀjleev ee meef®eJeeuee efJemepe&ve DeefOekeÀeN³eekeÀ[s ceeueceÊee leey³eele ÐeeJ³ee
ueeieleele. DeMeeJesUer keÀuece 543 vegmeej meef®eJeeves kebÀHeveer®³ee mebHeÊeer®es keÀHeìHetCe& nmleeblejCe
kesÀu³eeme efkebÀJee efJeMJeemeYebie kesÀu³eeme nesCeeN³ee vegkeÀmeev eer®es GÊejoeef³elJe meef®eJeeJej ³esles.
4) efve³eceyeenîe J³eJenej :
efve³eceeJeueervegmeej kebÀHeveer meef®eJee®eer peyeeyeoejer efkebÀJee GÊejoeef³elJe efveefM®ele keÀjC³eele
Deeues Deens. l³ee®³ee ce³ee&osyeenîe meef®eJeeves J³eJenej kesÀu³eeme l³ eeHeemetve kebÀHeveer®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve
nesles. efJeJeskeÀer ceeCetme DeeHeu³ee yeg×er ®eeleg³ee&ves pemee J³eJenej keÀjlees. l³eeÒeceeCes meef®eJeeves J³eJenej
keÀjCes iejpes®es Deens. meef®eJeeves yespeyeeyeoejHeCes efkebÀJee efve®etkeÀe nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. nesC³eeN³ee vegkeÀmeeveeryeeyele®es GÊejoeef³elJe meef®eJeekeÀ[s ³esles.
5) DeefOekeÀej ce³ee&os®es GuuebIeve :
meef®eJeeves kebÀHeveer®³ee Jeleerves le=leer³e He#eeMeer J³eJen ej keÀ©ve kebÀHeveer®eer HeÀmeJeCetkeÀ kesÀu³eeme
kebÀHeveer®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve nesles. meef®eJe ne kebÀHeveer®ee ÒeeceeefCekeÀ Je efJeMJeemet mesJekeÀ mecepeuee peelees.
lees kebÀHeveer®ee DeefYekeÀlee& Demelees. lees kebÀHeveer®³ee Jeleerves J³eJ enej keÀ© MekeÀlees cee$e l³eeÜejs kebÀHeveer®³ee
nesCeeN³ee vegkeÀmeeveer®eer peyeeyeoejer efkebÀJee GÊejoeef³elJe meef®eJeekeÀ[s ³esles.munotes.in

Page 21

21ye)keÀjejevegmeej GÊejoeef³elJe DeevegyebefOekeÀ (Contractual Liability) :
1) iegHleueeYe efceUefJeCes / HejmHej DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe GþefJeCes :
kebÀHeveer DeeefCe meef®eJe ³eeceO³es keÀe³eosMeerj keÀjej keÀjC³eele Deeuesuee Demelees. kebÀHeveerleerue
HewMeeb®ee meef®eJeeuee ceesn nesT MekeÀlees. meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee ceeefnle ve neslee meef®eJe iegHleHeCes Deeef Le&keÀ
ueeYe GþJet MekeÀleele. Hejbleg Demes J³eJenej keÀjC³eeHetJeea l³eeves meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee l³eeyeeyele®eer HetJe&
keÀuHevee efoueer Heeefnpes. Dev³eLee nesCeeN³ee vegkeÀmeeveer®es oeef³elJe meef®eJeekeÀ[s ³esles.
2) kebÀHeveer®eer J³eeHeejer ieg efHeles GIe[ keÀjCes :
kebÀHeveer®eer O³es³e OeesjCes Je [eJeHes®e Flejebvee efkebÀJee mHeOe&keÀebvee mecepet ve³esle ³ee GÎsMeeves leer
ieesHeveer³e þsJeeJeer ueeieleele. Hejbleg meef®eJe DeMeer iegefHeles Flejebvee meebietve mJele: DeeefLe&keÀ ueeYe
efceUefJeleele. meef®eJee®³ee DeMee Jele&veecegUs kebÀHeveer®es ceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve nesles.
veeJeueewefkeÀkeÀ efkebÀJee yeepeejeleerue Hele Iemejles. l³eecegUs kebÀHeveer®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve nesles.
l³ee®es GÊejoeef³elJ e meef®eJeekeÀ[s ³esles.
3) efve³eceeb®es Heeueve ve keÀjCes :
meef®eJeeuee kebÀHeveer®³ee meJe& efve³eceeb®es Heeueve keÀjeJes ueeieles. l³eeefMeJee³e k ebÀHeveer®³ee
efve³eceeJeueerves meef®eJeeuee l³ee®es nkeÌkeÀ, keÀle&J³es, peyeeyeoeN³ee mHe<ì kesÀ u³ee Deensle. meef®eJe ³ee
veel³eeves l³eeuee kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej kebÀHeveerves þjefJeuesu³ee efve³eceeb®es Heeueve keÀjeJes ueeieles. Dev³eLee
nesCeeN³ee DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeveer®es oeef³elJe meef®eJeekeÀ[s ³esles. kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerc eO³es meef®eJee®³ee
peyeeyeoeN³ee Je GÊejoeef³elJe mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens. l³eeleerue efve³ecee®es Heeueve keÀjleevee ®etkeÀe
Peeu³eeme kebÀHeveer®³ee nesCeeN³ee vegkeÀmeeveer®eer peyeeyeoejer efkebÀJee GÊejoeef³elJe meef®eJeebkeÀ[s ³esles.
2.3.8 kebÀHeveer meef®eJee®eer keÀejkeÀero& / keÀefjDej (Career Options of Company
Secretary) :
kebÀHeveer meef®eJe ns Heo Del³eble cenÊJee®es Demeles. ³ee HeoeJejerue J³ekeÌleeruee ®eebieues ceeveOeve
efkebÀJee Jesleve efceUles. ³eesi³e Mew#eefCekeÀ Hee$elee, J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elee, DevegYeJe F. DemeCeeN³ee J³eeqkeÌlebvee
meef®eJe HeoeJej keÀece keÀjC³ee®eer efJeefJeOe efþkeÀeCeer mebOeer GHeueyOe nesles. l³eecegUs meef®eJeeuee ®eebieues
keÀefjDej keÀjlee ³esles. meef®eJeeuee ®eebieu³ee veeskeÀjermeeþer Keeu eerueÒeceeCes He³ee&³e GHeueyOe Deensle.
1)Keepeieer efkebÀJee J³eeqkeÌleiele meef®eJe (Private / Personal Secretary) :
Keepeieer J³eeJemeeef³ekeÀ, GÐeesieHeleer, J³eeHeejer, J³eeJemeeef³ekeÀ, [e@keÌìj, JekeÀerue, FbpeerefveDej,
®eeì&[& DekeÀeQìbì, ef meves DeefYevesles, jepekeÀer³e Heg{ejer F. DeeHeu³ee J³eJemee³eeleerue meef®eJee®eer keÀeces
HeenC³eemeeþer Keepeieer efkebÀJee J³eeqkeÌleiele meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀjleele. ueneve kebÀHeveerleerue ceeuekeÀ
DeeHeu³ee neleeKeeueer efkebÀJee keÀe³ee&u e³eerve keÀecekeÀepe HeenC³eemeeþer Keepeieer efkebÀJee J³eeqkeÌleiele
meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀjleele. DeMee J³eeJemeeef³ekeÀebvee ®eebieues GlHeVe Demeu³eeme les meef®eJeebvee YejHetj
Heieej osleele. DeMee ÒekeÀej®³ee DeveskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀebvee ® eebieu³ee Je neslekeÀ© meef®eJeeb®eer iejpe Deens.
2)veHeÀe nslet vemeuesu³ee mebmLes®ee meef®eJe (Non -Profit Organisations
Secretary) :
vee veHeÀe vee leesìe ³ee GÎsMeeves mLeeHeve Peeuesu³ee mebmLeeceO³es keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepe
HeenC³eemeeþe r meef®eJee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. ³ee mebmLeeb®ee GÎsMe mesJeeYeeJeer Demeu³eecegUs efkebÀJee veHeÀemunotes.in

Page 22

22ve efceUefJeCes Demee Demeu³eecegUs ³ee mebmLeeb®es GlHeVe JeepeJeer Demeles. l³eecegUs DeMee mebmLeeleerue
meef®eJeebvee JeepeJeer Jesleve efke bÀJee ceeveOeve efoues peeles. Goe. jesìjer keÌueye, uee³evme keÌueye, ¬eÀer[e
ceb[Us, meebmke=ÀeflekeÀ ceb[Us, ®eWyej Dee@HeÀ keÀe@ceme&, MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, Oece&oe³e mebmLee F. DeMee
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mebmLee Menjele Je ûeeceerCe Yeeieele Deen sle l³ee efþkeÀeCeer meef®eJe HeoeJej keÀece
keÀjC³ee®eer DeveskeÀebvee mebOeer ueeYeles.
3)menkeÀejer mebmLes®ee meef®eJe (Co-operative Societies Secretary) :
Keepeieer, menkeÀejer Je mejkeÀejer DeMeer leerve #es$e Deensle. ceneje<ì^ele menkeÀejer #e s$e
Deûesmej Deens. HeefM®ece ceneje<ì^ meeKej keÀejKeev³eebmeeþer Heg{ejuesuee Deens. ceneje<ì^ele SketÀCe 203
meeKej keÀejKeeves Deensle. Yeejlee®ee meeKej GlHeeoveele peieele ogmeje ¬eÀceebkeÀ ueeielees. l³eeefMeJee³e
menkeÀejer #es$eele menkeÀejer yeBk eÀe, menkeÀejer ie=nefvecee&Ce meesmee³eìîee, HelemebmLee, HeleHes{îee, menkeÀejer
ûeenkeÀ Yeeb[ejs, Kejsoer efJe¬eÀer mebIe, efJeefJeOe keÀe³e&keÀejer mesJee meesmee³eìîee, otiOe efJekeÀeme meesmee³eìîee,
otOe ÒekeÀuHe. Goe. ³esUiet[, Deevebo, keÀe$epe F. menkeÀejer #es$eeleerue keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepe
HeenC³eemeeþer meef®eJee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. DeveskeÀ J³eeqkeÌlebvee meef®eJe cnCetve keÀecee®eer mebOeer
menkeÀejer #es$eele GHeueyOe Peeueer Deens.
4)kebÀHeveer meef®eJe (Company Secr etary) :
kebÀHev³eeb®es efJeefJeOe ÒekeÀej Deens. Òel³eskeÀ ÒekeÀej®³ee kebÀHeveerceO³es keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepe
HeenC³eemeeþer, He$eJ³eJenej keÀjC³eemeeþer meef®eJee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles.
De)Keepeieer kebÀHeveer®ee meef®eJe (Private Company Secretary) :
DeeHeu³ee osMeele Keepeieer kebÀHev³eeb®eer mebK³ee KetHe Deens. ³eeceO³es keÀener ceesþs GÐeespekeÀ
Deensle. Òel³eskeÀ GÐeespekeÀ DeeHeu³ee kebÀHeveerceO³es meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀjleele. Goe. ìeìe GÐeesie
mecetn, efjuee³evme GÐeesie mecetn, FvHeÀesefmeme, Heejues, efye´ìeefve³ee, cenWêe, lemes®e Keepeieer kebÀHeveer®³ee
ceeuekeÀebkeÀ[s J³eeqkeÌleiele meef®eJe cnCetve keÀener J³ekeÌleeR®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. Keepeieer kebÀHev³eeleerue
ceeuekeÀ DeeHeu³ee cepeeavegmeej meef®eJeebvee Heieej osleele.
ye)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer (Public Company Secretary) :
meeJe&peefvekeÀ #es$eele peveles®³ee menkeÀe³ee&ves ceesþîee kebÀHev³eeb®eer mLeeHevee kesÀueer peeles. DeMee
ceesþîee GÐeesie mecetneceO³es keÀe³ee&ue³eerve keÀ ecekeÀepe neleeUC³eemeeþer meef®eJee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles.
MeemeveeceeHe&Àle ceesþer ceneceb[Us ®eeueefJeueer peeleele. ³ee cenece[bUe®³ee keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepeeceO³es
meef®eJee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles. Goe. jep³e HeefjJenve ceneceb[U, Dee³egefJe&cee ceneceb[U,
meJe&meeOeejCe efJecee ceneceb[U, SDej Fbef[³ee, Fbìjve@Meveue SDejJespe, yeebOekeÀece efJeYeeie, HeeCeerHegjJeþe
efJeYeeie, ceneje<ì^ efJeÐegle ceneceb[U, keWÀêer³e jsuJes ceneceb[U, ceO³e jsuJes ceneceb[U F.
keÀ)SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHeveer (One Man Company Secretary) :
kebÀHeveer #es$eeleerue ne ueneve ÒekeÀej Deens. SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHeveer®eer veeWoCeer keÀ©ve efleuee
keÀe³eosMeerj DeefmlelJe ÒeeHle keÀjlee ³esles. DeMee kebÀHeveerceO³es SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHev eer®es keÀecekeÀepe
HeenC³eemeeþer meef®eJee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles.munotes.in

Page 23

23[)mejkeÀejer kebÀHeveer (Govt. Company Secretary) :
Meemeveeves mejkeÀejer #es$eele mejkeÀejer kebÀHev³eeb®eer mLeeHevee kesÀueer Deens. Goe. efnbogmLeeve
ceMeerve ìtume , mìerue De@Lee@efjìer Dee@HeÀ Fbef[³ee efue. Yeejle nsJeer FueskeÌì^erkeÀume efue. keÀesue Fbef[³ee efue.,
ve@®ejue Dee@F&ue De@v[ ie@me efue., efnbogmLeeve Hesì^esefue³ece keÀe@HeexjsMeve efue. F. kebÀHev³eebceO³es
MeemeveeceeHe&Àle meef®eJee®eer vesceCe tkeÀ kesÀueer peeles.
F&) efJeosMeer kebÀHeveer (Foreign Company Secretary) :
efJeosMeer GÐeespekeÀ efkebÀJee Meemevee®³ee menkeÀe³ee&ves DeeHeu³ee osMeele efJeosMeer kebÀHeveer®eer
mLeeHevee keÀjlee ³esles. Goe. vesmeues Fbef[³ee efue., yeeìe Fbef[³ee efue., Jnue&Hetue keÀe@HeexjsMeve efue. F.
DeMee ÒekeÀej®³ee DeveskeÀ yengje<ì^er³e kebÀHev³ee DeeHeu³ee osMeele meg© keÀjC³eele Deeu³ee Deensle. ³ee
kebÀHev³eebceO³es ceesþîee HeieejeJej meef®eJe HeoeJej keÀece keÀjC³ee®eer DeveskeÀebvee mebOeer GHeueyOe Peeueer Deens.
HeÀ)JewOeeefvekeÀ kebÀHeveer (Statutory Company Secretary) :
efJeefMe<ì keÀe³eoe Heeme keÀ©ve DeMee kebÀHev³eeb®eer efkebÀJee ceneceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀueer peeles.
Goe. Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ, mìsì yeBkeÀ Fbef[³ee, ³egefveì ì^mì Dee@HeÀ Fbef[³ee, Dee³egefJe&cee ceneceb[U F.
je<ì^er³eke=Àle yeBkeÀeceOeerue keÀce&®eeN³eeb®eer Yejleer yeBefkebÀie efj¬etÀìceWì yees[e&ceeHe&Àle kesÀueer peeles. meef®eJee®eer
meg×e efveJe[ ³ee yees[e&ceeHe&Àle kesÀueer peeles.
ie)veeWoCeerke=Àle keb ÀHeveer (Registered Company Secretary) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 DeeefCe kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 vegmeej kebÀHev³eeb®eer veeWoCeer kesÀueer
peeles. DeMee veeWoCeerke=Àle kebÀHeveer®ee He$eJ³eJenej Je keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepe HeenC³eemeeþer meef®eJ ee®eer
vesceCetkeÀ kesÀueer peeles.
meef®eJee®³ee keÀe³ee&®eer J³eeHleer efJe®eejele Ieslee meJe&®e #es$eele meef®eJeeuee veeskeÀjer®eer Je ®eebieues
keÀefjDej keÀjC³ee®eer mebOeer Demeu³ee®es peeCeJeles.
2.4efvekebÀHeveerceO ³es meef®eJeeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. meYeemeo Je meb®eeuebkeÀe®ee ÒeefleefveOeer,
efJeMJeemet mesJekeÀ Je ceO³emLe ogJee cnCetve meef®eJeeuee keÀece keÀjeJes ueeieles. meef®eJe ne njngVejer DemeeJee
ueeielees. l³ee®³ee Debieer efJeefJeOe iegCeeb®ee me ceg®®e³e DemeeJee ueeielees. l³eeuee meef®eJe Heoe®eer peyeeyeoejer
Heej Hee[C³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elee HetCe& keÀjeJeer ueeieles. DevegYeJeer Je
keÀe³e&kegÀMeue meef®eJe DeeHeueer peyeeyeoejer ³eMemJeerHeCes Heej Hee[ leele. meef®eJeeuee meb®eeuekeÀ, YeeieOeejkeÀ,
ÒeMeemeve, keÀe³eosefJekebÀHeveerkeÀ[tve keÀener nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej osC³eele Deeues Deensle. l³eeyejesyej l³ee bvee efouesu³ee peyeeyeoeN³ee
GÊejoeef³elJe ³eeb®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles. efJeefJeOe #es$e, kebÀHeveer #es$eeceO³es Jee{ nesle Deens.
keÀe³ee&ue³eerve He$eJ³eJenej o#elesves neleeUC³eemeeþer efJeefJeOe J³eJemee³e, GÐeesie Je kebÀHev³eebceO³es
meef®eJee®eer iejpe Deens. cnCetve meef®eJeeuee ®eebieues keÀefjDej keÀjC³ee®eer mebOeer Deens.munotes.in

Page 24

242.5 mJeeO³ee³e
1) kebÀHeveer meef®eJee®eer J³eeK³ee meebiee. meef®eJee®³ee Debieer keÀesCeles iegCe DemeeJes ueeieleele?
2) kebÀHeveer meef®eJee®eer Mew#eefCe keÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elee mHe<ì keÀje.
3) kebÀHeveer meef®eJee®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee Lees[ke̳eele I³ee.
4) kebÀHeveer meef®eJee®es nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀejeb®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
5) kebÀHeveer meef®eJeeuee keÀesCekeÀesCel³ee peyeey eoeN³ee Heej Hee[eJ³ee ueeieleele.
6) ìerHee efuene.
De) kebÀHeveer meef®eJee®eer vesceCetkeÀ
ye) kebÀHeveer meef®eJee®³ee vesceCetkeÀeb®eer meceeHleer
keÀ) kebÀHeveer meef®eJee®eer JewOeeefvekeÀ keÀle&J³es
[) kebÀHeveer meef®eJee®eer ÒeMeemekeÀer³e keÀle&J³es
F&) kebÀHeveer meef®eJee®es GÊejoeef³elJe
HeÀ) kebÀHeveer meef®eJee®eer keÀejkeÀero& (keÀefjDej)
7) ’kebÀHeveer meef®eJeeuee keÀefjDej keÀjC³eemeeþer YejHetj JeeJe Deens.“ mHe<ì keÀje.
munotes.in

Page 25

253
kebÀHeveer meef®eJee® ³eemesJee -Yeeie 1
(COMPANY SECRETARY PRACTICES)
PART I
meef®eJee®eer YetefcekeÀe (SECRETARIAL ROLE)
IeìkeÀ j®evee :
3.1 GefÎ<ìs
3.2 ÒeemleeefJekeÀ
3.3 meuueeefJe3.4 kebÀHeveer meef®eJee®³ee ÒeefleefveOeer mJeªHee®³ee mesJee
3.5 efve3.6 mJeeO³ee³e
3.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.meef®eJee®eer meuuee osCes efJe2.meef®eJee®eer efJeefJeOe IeìkeÀebyejesyej ceO³emLeer ³eeyee yele efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer keÀ©ve osCes.
3.®esDejceve, Yeeiemeeþe efJeHeCeer, ef[Hee@efPeìjer HeeìeaefmeHebìmed, veeWoCeer DeefOekeÀejer F. yeeyele meef®eJe
keÀMeer ceO³emLeer keÀjleele ³eeyeeyele %eeve mebHeeove keÀjCes.
4.meef®eJee®³ee kebÀHeveer keÀe ³eoe ceb[U Je ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ³eeyeeyele ÒeefleefveOeer mJeªHee®³ee mesJeeb®ee
DeY³eeme keÀjCes.
3.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meef®eJee®³ee meuueeefJemeef®eJe ne kebÀH eveerleerue Je kebÀHeveer yeensjerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®³ee mebHekeÀe&le Demelees. cnCetve l³eeuee
meuueeieej Demes cnCeleele. kebÀHeveer®es ®esDejceve ner J³eeqkeÌle Del³eble cenÊJee®eer Demeles. meb®eeuekeÀ
ceb[Ue®ee DeO³e#e, meYeeO³e#e ³ee veel³eeves m eef®eJe l³eebvee kebÀHeveer J³eJemLeeHevee®eer meJe& ceeefnleer
HegjefJeleele Je cenÊJee®es efveCe&³e IesC³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjleele. l³eeefMeJee³e kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue
GYeejCeer keÀjleevee Yeeiemeeþe efJeHeCeer, ef[Hee@efPeìjer HeeìeaefmeHebìmed lemes®e kebÀHeveer®³ee mLeeHevesHeemetvemunotes.in

Page 26

26efJemepe&veeHe³e¥le DeveskeÀoe veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeMeer / efveyebOekeÀeMeer mebHeke&À keÀjeJee ueeielees. lemes®e kebÀHeveer
keÀe³eoe ceb[U Je ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ³eeyeeyele ÒeefleefveOeer mJeªHee®³ee mesJee Heg jJeeJ³ee ueeieleele. meef®eJe
ne J³eJemLeeHekeÀer³e Je ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer Demetve l³eebvee kebÀHeveerleerue meJe& ÒekeÀej®es yeejkeÀeJes Je
Kee®eKeUies ceeefnle Demeleele. l³eecegUs ³ee meJe& IeìkeÀebyejesyej ceO³emLeer keÀjCes, ÒeefleefveOeer cn Cetve
keÀece keÀjCes Je meuueeefJe3.3meuueeefJeDeO³e#e / ®esDejceve®ee meuueeieej cn Cetve kebÀHeveer meef®eJee®eer YetefcekeÀe
(Role of Company Secretary as an Advisor to Chairman )
kebÀHeveer® ³eeJ³eJemLeeHevee®es keÀecekeÀepe HeenC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀueer
peeles. meYeemeoebceOetve meb®eeuekeÀ ÒeefleefveOeer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es vesle=ÊJe keÀjC³eemeeþer meb®eeuekeÀebce Oetve
SkeÀ ceO³emLe efkebÀJee ®esDejceve efveJe[uee peelees. ns ®esDejceve meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee Jeleerves keÀece
Heenleele. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYeeb®es Dee³eespeve keÀ©ve O³es³e OeesjCes þjJeeJeer ueeieleele. Je l³eeb®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjeJee r ueeieles. meYeeb®es Dee³eespeve keÀjC³ee®es keÀece ef®eìCeermeeuee keÀjeJes ueeieles.
lemes®e DeO³e#e / ®esDejceve uee JesUesJesUer meuuee HegjJeeJee ueeielees. kebÀHeveer®es meef®eJeebvee keÀe³eosefJeyeeyeeR®eer ceeefnleer Demeles. kebÀHeveerleer ue Je kebÀHeveer mebyebOeerle efJeefJeOe IeìkeÀebMeer l³eeb®ee mebyebOe ³eslees Je les
mecevJe³e meeOeC³ee®es keÀece keÀjleele. lemes®e les ®esDejceve uee Keeueerue cegγeebyeeyele meuuee osleele.
i) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesmeeþer meuuee osCes.
meb®eeu ekeÀ ceb[Ue®³ee ojceefnv³eeletve SkeÀ, leerve ceefnv³eeletve SkeÀ, DeMee meYee Dee³eesefpele
kesÀu³ee peeleele. ³ee meYesceO³es cenÊJee®es efveCe&³e IesC³ee®es keÀece DeO³e#eeb®es Demeles. DeMeeJesUer l³eebvee
efveCe&³e Iesleevee meef®eJe meuuee osleele. meYesceO³es cenÊJee®es þjeJe Heeme kesÀues peeleele. l³eemeeþer
meef®eJee®³ee meuu³ee®eer efkebÀJee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles. Goe. meYes®eer met®evee le³eej keÀjCes,
keÀe³e&¬eÀce Heef$ekeÀe le³eej keÀjCes, meYee ®eeueefJeCes, meYesJej efve³eb$eCe þs JeCes, meYes®ee keÀue DeepeceeJeCes.
ii) meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue le³eej keÀjCes.
kebÀHeveer®³ee meb®eeue keÀebvee ojJemeeoj keÀjeJee ueeielees. ³ee DenJeeueeceO³es J³eJemee³e e®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer; ³esCes Je osCes efmLeleer,
ceeueceÊee Kejsoer, keÀpee&T jkeÌkeÀcee, iegbleJeCetkeÀe, veHeÀe -leesìe, ueeYeebMee®es oj, kebÀHeveer®es
J³eJemLeeHeve, jeKeerJe efveOeer, YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespeveeb®ee Dee{eJee F. yeeyele®eer cee efnleer ÐeeJeer ueeieles.
ne DenJeeue le³eej keÀjleevee meef®eJe meb®eeuekeÀ ceb[U DeeefCe DeO³e#e ³ee bveeceole keÀjle Demeleele. ³ee
meJe& yeeyeer meef®eJeeuee ceeefnleer Demeu³eecegUs meef®eJe l³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjleele, meuuee HegjefJeleele.
iii)efveJe=Êe nesCeeN³ee meb®eeuekeÀeb®eer veeJes keÀUefJeCess.
meb®eeue keÀ ceb[Ueleerue pes meb®eeuekeÀ DeeUerHeeUerves efkebÀJee ®eef¬eÀ³e He×leerves efveJe=Êe nesCeej
Deensle. l³eeb®eer veeJes meef®eJe meYeeO³e#eebvee meebieleele. lemes®e pes meYeemeo meb ®eeuekeÀ ceb[UeceO³es
meceeefJeä keÀjC³eemeeþer Hee$e nesleele l³eeb®eer veeJes meef®eJe DeO³e#eebvee meebieleele. l³eecegUs meb®eeuekeÀ
ceb[Ueleerue meom³e mebK³ee efve³eefcele þsJeCes DeO³e#eebvee meesF&®es peeles.munotes.in

Page 27

27iv) meb®eeuekeÀebvee me¿eeb®es DeefOek eÀej osCess.
kebÀHeveer®eer efve³eceeJeueer, IeìveeHe$ekeÀ, ceeefnleerHe$ekeÀ, ceeefnleerHe$ekeÀeSsJepeer®es efJeOeeve,
meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue, meb®eeue keÀeb®es Ieesme¿ee DeHesef#ele D emeleele. l³eeb®eer veeJes DeO³e#eebvee metef®ele keÀje³ee®es keÀece meef®eJe keÀjleele.
v) owvebefove keÀecee®es efve³eb$eCe keÀjCess.
kebÀHeveerves yeneue kesÀuesueer keÀeces meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee keÀjeJeer ueeieleele. l³eeceO³ es owvebefove
keÀece keÀepe e®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee DeO³e#eebvee owvebefove keÀece sm e g j e f U l e H e C e sH e e j
Hee[levee meef®eJee®ee meuuee I³eeJee ueeielees.
vi) DeO³e#eebvee YeemeYesceO³es ÒemebieeJeOeeve jeKetv e YeeDemeeJee? meb®eeuekeÀebvee DenJeeueele ³ee yeeyeeR®ee meceeJesMe kesÀuesuee vemelees l³ee yeeyeer DeO³e#eeb®³ee
YeeveJeerve yeoue, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ #es$eeceO³es nesCeejs yeoue, Ie[ecees[er F. HejeceMe&
DeO³e#eebvee I³eeJee ueeielees. ³eeyeeyele®eer HetJe&le³eejer keÀMeer keÀjeJeer ³ee®ee meuuee k ebÀHeveer meef®eJe
meYeeO³e#eebvee osleele. cnCetve®e DeO³e#eeb®eer Yeepeeleele.
vii) meYeeb®es FefleJe=Êe le³eej keÀjCess.
meYes®eer meJe& le³eejer keÀjC³ee®es Je DeO³e#eebvee ceeie&oM e&ve keÀjC³ee®es keÀece meef®eJe keÀjleele.
meYesceO³es DeO³e#eebvee meuuee osC³ee®es keÀece meef®eJe keÀjleele. meYesceO³es ®eeueCeeN³ee keÀecee®³ee veeWoer
meef®eJe Iesleele. meYes®es FefleJe=Êe uesKeve keÀjC³ee®es keÀece meef®eJe keÀjle Demeues lejer le s l³eeleerue cepeketÀj
DeO³e#eeb®³ee efveoMe&veeme DeeCeleele. FefleJe=ÊeeceO³es Ie[uesu³ee Ieìveeb®eer JeemleJe veeWo nesCes iejpes®es
Demeles. DeMee veeWoer keÀjC³eemeeþer meef®eJe DeO³e#eebvee meuuee osle Demeleele.
ceO³emLe DeefOekeÀejer cnCetve k ebÀHeveer meef®eJee®eer YetefcekeÀe ë -(Secretary as an Liaison
Officer )
De) kebÀHeveer DeeefCe ÒeefleYetleer yeepeej ë(Company and Stock Exchange )
kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjleevee Yeeie yeepeejeceO³es Yeeie Je keÀpe&jesKes efJemeie&
keÀjC³ee meeþer veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles. l³ee DevegkebÀHeveer®es YeeieyeepeejeMeer ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjleevee meef®eJeeuee kebÀHeveer®³ee Jeleerves
Yeeieyeepeejeyejesyej mele le mecevJe³e meeOeCes, mebHeke&À þsJeCes F. keÀeces keÀjeJeer ueeieleele ë ner meJe& keÀeces les
kebÀHeveer®es ceO³emLe DeefOekeÀejer cnCetve keÀjleele.
1) ÒeefleYetleer yeepeej keÀe³e&keÀeefjCeerkeÀ[s Depe& keÀjCes ë
kebÀHeveer®ee Yeeie Je keÀpe&jesK³ee b®eer efJe¬eÀer keÀjleevee ÒeLece Yeeie yeepeej keÀe³e&keÀeefjCeerkeÀ[s
efJeefnle vecegv³eele Depe& keÀjeJee ueeielees. Depee&meesyele ³eesi³e leer keÀeieoHe$ekesÀ pees[eJeer ueeieleele.
³eeceO³es kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer, kebÀHeveer®³ee YeefJe <³ekeÀeueerve ³eespevee, kebÀHeveer®es ÒeJele&keÀ, kebÀHeveer®eemunotes.in

Page 28

28J³eJemee³e, yeBkeÀ J³eJenejeyeeyele®eer ceeefnleer, kebÀHeveer®eer yeepeejHesþsleerue Hele, osCeer Je ceeueceÊee; Yeeiee®es
ÒekeÀej, YeeiemebK³ee, Yeeie jkeÌkeÀce, DeefOeke=Àle YeeieYeeb[Jeue , DeûenkeÌkeÀ Yeeie, meeceev³e Yeeie;
YeeieOeejkeÀebvee efkeÀleer ìkeÌkesÀ ojeves ueeYeebMe oslee ³esF&ue. kebÀHeveer®es Helecetu³e efkebÀJee HeleHe$e F. ceeefnleer
meeoj keÀjeJeer ueeieles kebÀHeveer®es meef®eJe ns ceO³emLe ³ee veel³eeves ner ceeefnleer m eeoj keÀjleele. ³ee
ceeefnleermeeþer kebÀHeveer meef®eJeeuee peyeeyeoej Oejues peeles.
2) ceeefnleer He$ekeÀ peenerj keÀjCes ë
³eeuee®e kebÀHeveer®es ceeefnleerHe$ekeÀ efkebÀJee GÎsMe He$ekeÀ Demes cnCeleele. J³eJemee³e efkebÀJee kebÀHeveer
keÀesCel³ee GÎd sMeeves mLeeHeve keÀjC³eele Deeuesueer Deens lees GÎsMe ³eeceO³es meceeefJeä keÀjeJee ueeielees.
kebÀHeveer®es meef®eJe ns ceeefnleerHe$ekeÀ le³eej keÀ©ve l³eeJej meef®eJe meb®eeuekeÀe®³ee me¿ee ueeieleele.
l³eeveblej ns ceeefnleerHe$ekeÀ veeWoCeermeeþer v eeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþefJeues peeles. l³eeveblej ns
ceeefnleerHe$ekeÀ pevelesuee ceeefnleer nesC³eemeeþer les Òeefme× keÀjeJes ueeieles. ³ee ceeefnleerHe$ekeÀ e®³ee DeeOeejs
ueeskeÀ YeeieKejsoermeeþer ÒeJe=Êe nesleele. pej kebÀHeveeruee ceeefnlee rHe$ekeÀ meeoj keÀjlee Deeues veener lej peer
kebÀHeveer ’ ceeefnleerHe$ekeÀ eSsJepeer®es efveJesove“ (Statement in lieu of Prospectus )le³eej keÀ©ve
Òeefme× keÀjle Demeles. l³eeJej meJe& meb®eeuekeÀeb®³ee me¿ee IesTve leejerKe Ieeuetve les veeWoCeermeeþer v eeWoCeer
DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþefJeues peeles. YeeieJeeìHe keÀjC³eeHetJeea efkeÀceeve 3 efoJeme Deieesoj ceeefnleerHe$ekeÀ e
SsJepeer®es efveJesove meeoj ve kesÀu³eeme meoj kebÀHeveeruee YeeieJeeìHee®es keÀece keÀjlee ³esle veener.
ceeefnleerHe$ekeÀ eceO³ es Yeeieeb®es ÒekeÀej, veiemebK³ee, Yeeiee®es oMe&veer cetu³e, Yeeieemeesyele
HeeþJeeJe³ee®eer jkeÌkeÀce, keÀpe&jesK³eeb®es efJeJejCe, Yeeie Je keÀpe&jesKes nmleeblejCe, Yeeie Je keÀpe&jesKes
efJe¬eÀeryeeyele efve³eceeJeueerleerue lejlegoer; meb®eeuekeÀeb® eer ceeefnleer, ceeueceÊee Kejsoer, kebÀHeveer®eer meebHeÊeerkeÀ
efmLeleer, kebÀHeveer®³ee YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespevee; meb®eeuekeÀeb®es efnlemebbyebOe, efnMesye leHeemeCeer®ee DenJeeue,
F. ceeefnleer o³eeJeer ueeieles. ner meJe& ceeefnleer kebÀHeveer®³e e meef®eJeebvee ceeefnle Demeles. kebÀHeveer®es efJeéemle
³ee veel³eeves l³eebvee ner ceeefnleer De®etkeÀ Je JeemleJe mJe©Heele GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJeer ueeieles.
ner meJe& ceeefnleer ceeefnleerHe$ekeÀe®³ee mJe©Heele Yeeieyeepeejele peele Demeles. cnCepes® e kebÀHeveer
Je Yeeieyeepeej ³eeceO³es ceO³emLeer keÀjC³ee®es keÀece kebÀHeveer meef®eJe keÀjle Demeleele. YeeieyeepeejeceeHe&Àle
ceeefnleerHe$ekeÀ ns Deece pevelesceO³es Heesn®eefJeues peeles.
ye) kebÀHeveer DeeefCe ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìmed y eeyele meef®eJee®eer ceO³emLee®eer YetefcekeÀe ë
(Company and Depository Participants )
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìmed ner SkeÀ Yeeieeroejer Hes{er Deens; p³eeceO³es Yeeie FueskeÌì^e@efvekeÀ
He×leerves oslee ³esleele. YeeieHes{er®es yeBkesÀMeer meeOec³ e& Demeles. yeBkeÀe ³ee J³eJenejeceO³es Hewmes SkeÀe
efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer ve HeeþJelee SkeÀe Keel³eeleerue jkeÌkeÀcee ogmeN³ee Keel³eele HeeþefJeleele
efkebÀJee keÀe{tve Iesleele. YeeieHes{er Keelesoeje®³ee keÀpe&jesK³eeb®eer Je Yeeieeb®eer keÀeUpeer Iesles lej yeBkeÀ
HewMee®eer peHeCetkeÀ keÀjles. Keelesoeje®³ee met®evesvegmeej YeeieHes{er Yeeieeb®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjles.
KeelesoejeMeer Òel³e#e mebJeeo meeOeles. mebieCekeÀeÜejs Yeeie nmleeblejCe veeWoer kesÀu³ee peeleele. YeeieHes{er
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìmed®³ee Jeleerves keÀe³e& keÀjleele. YeeieHes{er ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìmed®³ee
ceoleerves iebgleJeCetkeÀoejebvee mesJee osles. ner Òeef¬eÀ³ee keÀjleevee meef®eJee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.munotes.in

Page 29

29meef®eJe iebgleJeCe tkeÀoeje®eer meJe& ceeefnleer YeeieHes{er Je yeBkeÀ ³eebvee HegjefJeles. Yeeie nmleeblejCee®es meJe&
J³eJenej ef[ce@ìerkeÀjCeeÜejs HetCe& nesleele.
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebì ne ef[Hee@efPeìjer®ee ÒeefleefveOeer Demelees. lees ef[Hee@efPeìjer Je
iebgleJeCetkeÀoej ³eeb®³eele ceO³emLe cnCetve keÀece keÀjlees. iebgleJeCetkeÀoej ef[Hee@efPeìjerMeer Òel³e#e J³eJenej
keÀ© MekeÀle veener. ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìuee DeesUKeermeeþer SkeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ efouesuee Demelees.
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efm eHebì ne iebgleJeCetkeÀoeje®³ee Keel³eeJejerue efnMeesye meebYeeUleele. l³eebvee þjeefJekeÀ
keÀeueeJeOeerveblej 5 Keeles Gleeje HeeþefJeleele. iebgleJeCetkeÀoejeuee ef[Hee@efPeìjer®³ee mesJeeb®ee ueeYe
I³eeJe³ee®ee Demeu³eeme ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHeb ìc e e H e & À l e ef[Hee@efPeìjer Keeles GIe[eJes ueeieles. kebÀHeveer®es
meef®eJe iebgleJeCetkeÀoejebvee ef[Hee@efPeìjer Je ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebì yeeyele meJe& ceeefnleer HegjJele
Demeleele.
Yeeieyeepeejeleerue Guee{eue Jee{u³eebcegUs Yeeie nmleeblej Ce keÀjC³eemeeþer ef[Hee@efPeìjer®eer
iejpe efvecee&Ce Peeueer. Òe®eefuele He×leerceO³es Yeeie nmleeblejCe pegv³ee He×leerves ®eeuele Demes. Hejbleg Deelee
iebgleJeCetkeÀoejeb®³ee DeHes#ee Jee{u³ee Deensle. keÀejCe J³eJemee³eeleerue Yeeb[Jeue HegjJeþe l³ee bvee mJeleë
keÀjeJee ueeielees. YeeienmleeblejCee®³ee HeejbHeeefjkeÀ He×leerSsJepeer ef[ce@efìkeÀjCe ner DeeOegefvekeÀ He×le
DeefmlelJeele Deeueer Deens. iebgleJeCetkeÀoejebvee Yeeie nmleeblejCe keÀjleevee l³ee®eer veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles.
Yeeienmleeb lejCeeJej yeepeejYeeJeevegmeej veeWoCeer HeÀer YejeJeer ueeieles. ns meJe& Òeef¬eÀ³ee kebÀHeveer®³ee Jeleerves
meef®eJe keÀjleele. HeejbHeeefjkeÀ He×leerleerue oesDeens. ef[ce@ì He×leerle nmleeble jCeeJej cegêebkeÀ MegukeÀ YejeJes ueeiele veener. Yeeie Keel³eeJej pecee nesle
Demeu³eecegUs yeesveme Je nkeÌkeÀ Yeeieeb®es lJeefjle JeeìHe keÀjlee ³esles. FueskeÌì^e@efvekeÀ He×leerves YeeieoeKeuee
efouee peelees l³eecegUs YeeieoeKeuee njefJeu³ee®eer Yeer leer veener. keÀeieoHe$e, mìsMevejer, Heesmìspe F. Jejerue
Ke®ee&le ye®ele nesles. YeeieOeejkeÀebvee Yeeieeb®eer efJe¬eÀer keÀjeJe³ee®eer Demeu³eeme l³ee®es ef[ce@efìkeÀjCe keÀ©ve
I³eeJes ueeieles. mesyeerves Yeeiee®es ef[ce@efìkeÀjCe keÀ©ve IesCes mekeÌle er®es kesÀues Deens. YeeieefJe¬eÀer keÀjleevee
kebÀHev³ee Dsepe&oeje®³ee ef[ce@ì Keel³eeJej Yeeie pecee keÀjleele.
Yeeiee®³ee ef[ce@ì erkeÀjCe eyeeyele meef®eJee®eer YetefcekeÀe ë -
1) iebgleJeCetkeÀoeje®es ef[ce@ì Keeles ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìkeÀ[s GIe[Ces.
2) ef[ce@ìerkeÀjCe efJevebleer Depe& Je YeeieoeKeuee ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìme®³ee keÀ®esjerle meeoj
keÀjCes.
3) ef[ce@ìerkeÀjCe efJevebleer Depe& Je YeeieoeKeuee kebÀHeveer®³ee veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeCes.
4) ef[ce@ìerkeÀjCe efJevebleer Depee&®eer Òele ef[Hee@efPeìjerkeÀ[s HeeþefJeCes.
5) ef[Hee@efPeìjerves ef[ce@ìerkeÀjCe efJevebleer Depe& efceUeu³ee®es veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeCes.
6) kebÀHeveerves ceeefnleer Je veeWoCeer®eer Hetle&lee keÀjCes.
7) kebÀHeveerves ef[ce@ìerkeÀjCe Peeu³ee®es ef[Hee@efPeìjeruee keÀUefJeCes.
8) ef[Hee@efPeìjerves veeWoer®eer Hetle&lee keÀjCes.
9) ef[Hee@efPeìjerves ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìmeuee keÀUefJeCes.
10) ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìme vesveeWoer®eer Hetle&lee keÀjCes.
11) ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHebìmeves iebgleJeCetkeÀoejeue e keÀUefJe Ces.munotes.in

Page 30

30ef[ce@ì mJe©Heele YeeieJeeìHe keÀjleevee meef®eJee®eer keÀe³ex ë -
1) ceeefnleerHe$ekeÀ mesyeerkeÀ[s, veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s oeKeue keÀjCe s. mesyeerve s ceeefnleerHe$ekeÀele
yeoue met®eefJeu³eeme lees keÀ©ve veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s Heeþ efJeCes.
2) kebÀHeveer®³ee Yeeieeb®es ef[ce@ìerkeÀjCe keÀjCes mekeÌleer®es Deens keÀer veener ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
3) ef[Hee@efPeìjer yejesyej keÀjej keÀjCes.
4) Yeeieyeepeejele Yeeieeb® eer veeWo keÀjC³eemeeþer Depe& oeKeue keÀj Ces.
5) ef[ce@ ì mJe©Heele Yeeie OeejCe keÀjC³ee®ee He³ee&³e YeeieOeejkeÀebvee GHeueyOe keÀ©ve osCes.
6) YeeieJeeìHee®ee leHeMeerue ef[Hee@efPeìjeruee keÀUefJeCes.
keÀ) kebÀHeveer DeeefCe kebÀHeveer®ee veeWoCeer De efOekeÀejer ë(Company and Registrar of
Companies )
kebÀHeveer ®eerveeWoCeer yeeyele® eer meJe& keÀeces kebÀHeveer veeWoCeer DeefOekeÀe N³eeMeer mebbyebOeerle Deensle. l³eemeeþer
meef®eJeeuee kebÀHeveer®³ee Jeleerves veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bMeermelele mebHeke&À meeOeeJe e ueeielees. kebÀHeveer DeeefCe
veeWoCeer DeefOekeÀejer ³eeleerue ceO³emLe ogJee cnCetve meef®eJeeuee keÀe³ex keÀjeJeer ueeieleele. kebÀHeveer keÀe³eoe
2013 vegmeej kebÀHev³eeb®eer veeWoCeer keÀjC³eemeeþer keWÀê mejkeÀejÜejs mJeleb$eHeCes veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee®eer
efve³egkeÌleer kesÀueer peeles. kebÀHeveerleerue meg©Jeeleer®³ee keÀeUele /J³eJemee³ee®eer mLeeHevee keÀjCes,
J³eJemee³ee®eer veeWoCeer keÀjCes . ³eeHeemetve kebÀHeveer®³ee efJeefJeOe keÀeieoHe$ekeÀeb®eer / omleSsJepeeb®eer veeWoCeer
keÀjC ³eeHeemetve J³eJemee³ee®es efJemepe&ve / meceeHeve keÀjsHe³e¥le meef®eJeeuee veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeyejesyej melele
mebHeke&À keÀjeJee ueeielees efkebÀJee ceO³emLeer keÀjeJeer ueeieles.
kebÀHeveeruee veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJe³ee®e er keÀeieoHe$ekesÀ ë -
1) kebÀHeveer®eer veeWoCeer keÀjCes ë -
kebÀHeveeruee veeWoCeer keÀjC³eemeeþer IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer le³eej keÀ©ve I³eeJeer ueeieles .n e r
keÀeieoHe$es kebÀHeveer®ee meef®eJe le³eej keÀjlees. l³eeJej me¿ee IesCes, kebÀHeveer ®ee efMekeÌkeÀe IesCes, efoveebkeÀ
efueefnCes F. yeeyeer DeeJeM³ekeÀ ³esleele.
2) meb®eeue keÀeb®es mebceleerHe$e ë-
ÒeLece meb®eeuekeÀeb vee uesKeer mebceleerHe$e ÐeeJes ueeieles. l³eeb®eer SkeÀ ³eeoer le³eej kesÀueer peeles.
IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeue erJej me¿ee keÀjCeeN³ee Heefnu³ee meb®eeuekeÀeb®es Ieesueeieles. les veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[s HeeþJeeJes ueeieles.
3) kebÀHeveer®ee DeefOeke=Àle HeÊee keÀUefJeCes ë-
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 vegmeej kebÀHeveer®³ee veeWoCeer veblej 30efoJemeeb®³ee Deele kebÀHeveer ®³ee
veeWoCeer ke=Àle keÀe³ee&ue³ee®ee HeÊee veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee uee keÀUJeeJee ueeiele es.
4) JewOeeefvekeÀ IeeskebÀHeveer mLeeHeve keÀjleevee keÀe³eosMeerj meuueeie ej, efnMesye leHeeme Ceerme, efve³eceeJeueerle veeWo
Demeuesues meb®eeuekeÀ , J³eJemLeeHekeÀ, meef®eJe F. veer kebÀHeveer®³ee veeWoCeer meeþer meJe& keÀe³eosMeerj yeeyeer HetCe&
kesÀu³ee®es Iees

Page 31

315) kebÀHeveer veeWoCeer®ee ÒemleeJe JeomleSsJepe meeoj keÀj Ces ë-
kebÀHeveer veeWoCeermeeþer ueeieCeejs meJe& omleSsJepe le³eej kesÀu³eeveblej ÒeJele&keÀebveer efJeefnle
vecegv³eeleerue ÒemleeJe Depe& Je MegukeÀ Ye©ve kebÀHeveer veeWoCeer keÀe³ee&ue³eele meeoj keÀjeJes ueeieles.
6) kebÀHevee r veeWoCeer ÒeceeCeHe$e ÒeeHle keÀjCes ë -
veeWoCeer DeefOekeÀejer kebÀHeveer ®eer meJe& keÀeieo He$esl e H e e m e t v e Heenleele. l³eeceO³es keÀener $egìer
Demeu³eeme l³ee kebÀHeveeruee keÀUefJeleele. kebÀHeveer ®ee meef®eJe l³ee®eer Hetle&lee keÀjlees. kebÀHeveer ®eeveeWoCeer
DeefOekeÀejer meJe& keÀeieo He$ekeÀeb®eer Hetle&lee Peeu³ee®eer Kee$eer keÀjlees. kebÀHeveer®es veeJe veeWoJenerle veeWoJetve
Ieslees Je kebÀHeveeruee l³ee®³ee mener efMekeÌke̳ee®es veeWoCeer ÒeceeCeHe$e soslees.
7) J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee ÒeeHle keÀjCes ë -
YeeieYeeb[Jeue DemeCeeN³ee Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ kebÀHev ³eebvee veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve
J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee efceUJeeJee ueeielees.
8) ceeefnleerHe$ekeÀ /GÎsMe He$ekeÀ e®eer veeWoCeer keÀjCes ë -
Yeeie yeepeejele vee JeveeWoCeer kesÀu³eeveblej kebÀHeveeruee Yeeie efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer Deece pevelesuee
peenerj DeeJeenve keÀjeJes ueeieles. les cnCepes GÎsMeHe$ekeÀe®eer Òeefme×er nes³e. l³eeHetJeea l³ee®eer veeWoCeer
keÀ©ve I³eeJeer ueeieles.
9) efJeMespes þjeJe yengceleeves (3 /4) cebpetj kesÀues peeleele l³eebvee efJeMesþjeJee®eer veeWoCeer veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[s keÀjeJeer ueeieles. efJeMesIeìveeHe$ek eÀ, efve³eceeJeueerceO³es yeoue keÀjCes, Keepeieer kebÀHeveer®es meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerle ©Heeblej keÀjCes;
kebÀHeveer®³ee Yeeb[Jeueele Jee{ keÀjCes, kebÀHeveer®³ee J³eJemee³eele Jee{ keÀjCes; F.
10) veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee keÀ[s veeWoJeeJes ueeieCeejs þjeJe ë-
Demes þjeJe cebpetj kesÀu³eeveblej 20 efoJemeele veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee ueekeÀUJeeJes ueeieleele. Goe.
meb®eeuekeÀeb®eer vesceCetkeÀ efkebÀJee HegvevexceCetkeÀ, YeeieOeejkeÀebveer mJele뮳ee F®ísves kebÀHeveer®³ee efJemepe&vee®ee
kesÀuesuee þj eJe.
11)efve³eecekeÀ DenJeeuee®eer veeWoCeer keÀjCes ë-
kebÀHeveeruee J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee ÒeeHle Peeu³eeHeemetve 6 ceefnv³eeveblej Hejbleg SkeÀ Jeefve³eec ekeÀ meYee IesTve efle®ee DenJeeue veeWoCeer meeþer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[ sHeeþJeeJee ueeielees.
12)kebÀHeveer®eer efve³eecekeÀ HegmlekesÀ, efnMesye HegmlekesÀ Je Flej keÀeieoHe$eeb®eer leHeemeCeer keÀjCes ,
DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee omleSsJepeebyeeyele uesKeer Kegueemee ceeieefJeCes. ë-
Jejerue ÒeceeCes kebÀHeveeruee meelel³eev esveeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bMeermebHeke&À þsJeeJee ueeielees. ns keÀece
kebÀHeveer®³ee meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles. veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee ves kebÀHeveerkeÀ[tve keÀener Kegueemee ceeefieleuee
lej lees meef®eJeeuee ÐeeJee ueeielees. cnCepes®e meef®eJe ne KeN³ee DeLee&ves kebÀHeveer Je kebÀHeveer®³ee veeWoCeer
DeefOekeÀejer ³eebvee pees[Ceeje ogJee Deens.munotes.in

Page 32

32DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe. 1. Keeueerue ÒeMvee®eer GÊejs SkeÀe Jeeke̳eele efuene.
1) meef®eJe meuuee osle Demeuesu³ee oesve mesJeeb®eer ve eJesefuene.
2) meef®eJe meb®eeuekeÀ ceb[Uele keÀesCel³ee oesve meuuee mesJee HegjefJeleele ?
3) meef®eJe ®esDejceveuee keÀesCel³ee oesve meuuee mesJee HegjefJeleele?
4) meb®eeuekeÀebvee me¿eeb®es DeefOekeÀej keÀMeemeeþer efoues peeleele ?
5) Yeeiemeeþe efJeHeCeerceO³es meef®eJe keÀesCeekeÀ[s Depe& HeeþefJeleele ?
6) Yeeie ef[c e@ìerkeÀjCe keÀjleevee meef®eJee®eer oesve keÀe³e& meebiee.
7) kebÀHeveer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJ³ee ueeieCeeN³ee oesve keÀeieoHe$eeb®eer veeJes efuene.
8) IeìveeHe$e keÀe®ee cegK³e GÎsMe mHeä keÀje.
9) efve³eceeJeueerleerue oesve lejlegoer meebiee.
10)GÎsMeHe$ekeÀe®es cenÊJe SkeÀe Jeeke̳eele mHeä keÀje.
3.4kebÀHeveer meef®eJee®³ee efJeefJeOe ceb[Uebvee ÒeefleefveOeer mJe©Hee®³ee mesJee
(REPRESE NTATION SERVICES OF COMPANY
SECRETARY AT DIFFERENT FORUMS )
De) kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U (Company Law Board )ë-
Yeeie yeepeejeJejerue J³eJenejeb®es efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e ÒeefleYetle erefJeveerce³e
ceb[Ue®eer (mesyeer) mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. Hejbleg DeveskeÀ kebÀHev³ee iebgleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ
keÀjleevee efometve ³esles. i ebgleJeCetkeÀoejebvee mebj#eCe osCes DeeefCe l³eebvee v³ee³e efceUJetve osC³ee®³ee GÎsMeeves
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele D eeueer Deens. keÀener kebÀHev³eeb®es ÒeJele&keÀ DeLeJee meb®eeuekeÀ
ceb[U Yeeie efJe¬eÀer keÀ©ve ceesþ³ee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjleele Je kebÀHeveer®eer efoJeeUKeesjer
peenerj keÀjleele. pecee Peeuesuee Hewmee ieesUe keÀªve l³ee®eer Jesieȳee J³eJemee³eeceO³es iebgleJeCetkeÀ
keÀjleele. l³eecegUs iebgleJeCetkeÀoejeb®es ceesþ³ee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve Peeues Deens. keÀener J³eeqkeÌle Yeeie
yeepeejeceO³es ceesþs IeesìeUs efvecee&Ce keÀjleele. Yeeieyeepeej, kebÀHev³ee, yeBkeÀe F. ceOeerue Hewmee He jmHejmunotes.in

Page 33

33keÀe{tve Iesleele . ne Hewmee iebgleJeCetkeÀoejeb®ee Demelees. v³ee³eeue³e meg×e HegjeJ³eeefMeJee³e iebgleJeCetkeÀoejebvee
³eesi³e v³ee³e eEkeÀJee vegkeÀmeeveYejHeeF& osT MekeÀle veener. cnCetve kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®eer (mesyeer)
mLeeHevee keÀjC ³eele Deeueer Deens. kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®eer mLeeHevee MeemeveeceeHe&Àle kesÀueer Deens.
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®es GÎsMe Je keÀe³ex. (Objectives and Functions of Company Law
Board)
1) iewjJ³eJenejebvee ÒeefleyebOe IeeueCes ë -
osMeeleerue Yeeiey eepeeje ®eerJ³eeHleer Jee{le ®eeueueer Deens. kebÀHev³eeb®eer mebK³ee Jee{le Deens.
l³eecegUs kebÀHev³eeleerue iewjJ³eJenejeceO³es Jee{ nesle Deens. l³ee®ee HeefjCeece iebgleJeCetkeÀoejeb®es DeeefLe&keÀ
vegkeÀmeev e nesles. ³ee iewjJ³eJenejebvee ÒeefleyebOe IeeueC³eemeeþer Je kebÀHev³eebveer HeejoMe&keÀ J³eJenej keÀjeJesle
³eemeeþer kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U ns
MeemekeÀer³e Demeu³eecegUs l³eeuee kebÀHev³eeb®³ee keÀejYeejeJej efve³eb$eCe þsJel ee ³esles.
2) iebgleJeCetkeÀoejeb®³ee efnlee®es j#eCe keÀj Ces ë-
Yeeie Je keÀpe&jesKesOeejkeÀ efJeefJeOe kebÀHev³eebceO³es jkeÌkeÀce iegbleefJeleele. veJeerve kebÀHev³ee, l³eeb®es
ÒeJele&keÀ, meb®eeuekeÀ ceb[U, J³eJemee³ee®ee GÎsMe ;HeleHe$e F. yeeyele l ³eebvee keÀenerner ceeefnleer vemeles
DeMee JesUer l³eeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. l³eecegUs l³eeb®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve nesles.
DeMeeJesUer kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U iebgleJeCetkeÀoejebvee mebj#eCe osleele. cnCepes®e l³eebvee l³eeb®eer DeeefLe&keÀ
vegkeÀmeeve YejHeeF& keÀMeer keÀ©ve oslee ³esF&ue ns Heenleele.
3) iebgleJeCetkeÀoejeb®³ee le¬eÀejeR®eer oKeue IesCes ë-
p³ee Yeeie Je keÀpe&jesKesOeejkeÀ eb®eer DeeefLe&keÀ HeÀmeJeCetkeÀ Peeuesueer Deens. l³eebvee DeeHeueer le¬eÀej
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s oeKeue keÀjlee ³esles. kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U kebÀHev³eebSsJepeer
iebgleJeCetkeÀoejeb®eer le¬eÀej mecepeeJetve Iesleele Je l³eeb®³eeJej Peeuesuee Dev³ee³e otj keÀjC³ee®ee Òe³elve
keÀjleele. meJe& i ebgleJeCetkeÀoejeb®es Depe&SkeÀ$e kesÀue peeleele.
4) le¬eÀej Depee&®eer íeveCeer keÀj Ces ë-
iebgleJeCetkeÀoejebkeÀ[tve kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®³ee keÀe³ee&ue³eele efJeefJeOe Depe& oeKeue kesÀues
peeleele. ³eeDepe e&®eer íeveCeer kesÀue erpeeles .pes Depe& De³eesi³e mJe©Hee®e sDeensle. les ÒeLece yeepetuee
keÀe{ues peeleele. Je pes Depe& le¬eÀej keÀjC³eeme ³eesi³e Deensle eEkeÀJee p³ee iebgleJeCetkeÀoejebJej KejesKej
Dev³ee³e Peeuee Deens Demes Depe& kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®³ee meYesmeceesj meeoj keÀjC³eemeeþer þsJeues
peeleele.³eeJej ³eesi³e lees efveCe&³e Iesleuee peelees.
5) $egìer eEkeÀJee oeskebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue® es DeefOekeÀejer le¬eÀejoejeb®³ee Depee&®eer íeveCeer keÀ©ve Depee&le keÀener
$egìer Demeu³eeme l³ee iebgleJeCetkeÀoejeb®³ee efveoMe&v eeme DeeCetve efou³ee peeleele. l³eemeeþer keÀener
DevegkeÀjeJe³eeuee meebefieleueer peeles.munotes.in

Page 34

346) kebÀHev³eeb ®³ee J³eJenejeb®eer leHeemeCe erkeÀjCes ë -
p³ee kebÀHev ³eeveeriebgleJeCetkeÀoejeb®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve kesÀues Deens eEkeÀJee HeÀmeJeCetkeÀ kesÀueer
Deens. l³eeb®es J³eJenej leHeemetve HeenC³ee®ee kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ueuee DeefOekeÀej Deens. kebÀHeveer keÀe³eoe
ceb[U meoj k ebÀHeveerkeÀ[tve DeeefLe&keÀ He$ekesÀ, efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue, meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue,
IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer Je GÎsMeHe$ekeÀ F. ceeieCeer keÀ©ve l³eeb®eer leHeemeCeer keÀjles. Dev³eLee kebÀHeveer
keÀe³eoe ceb[U e®es DeefOekeÀejer kebÀHeveer®³ee veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³eele Yesì osleele. l³eeefþkeÀeCeer kebÀHeveer
meekeÀeef#eves l³eebvee meJe& keÀeieoHe$ekesÀ GHeueyOe keÀªve I³ee³e®eer Demeleele. lemes®e ns DeefOekeÀejer yeBkesÀ®es
J³eJenej leHeemetve Heenleele.
7) v³ee³eeue³eele le¬eÀej oeKeue keÀjCes ë -
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U le¬eÀejoejeb®³ee le¬eÀej er®eer leHeemeCeer keÀjleele. pej SKeeÐee kebÀHevee rves
iebgleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀ©ve l³eeb®³eeJej Dev³ee³e kesÀuee Dee ns DeMee iebgleJeCetkeÀoejebefJe©×
v³ee³eeue³ eele iegvne oeKeue kesÀuee peelees. iebgleJeCetkeÀoeje®³ee Jeleerves kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U
kebÀHeveer efJe©× iegvne oeKeue keÀjle Demeles.
8) iebgleJeCetkeÀoejebvee ³eesi³e v³ee³e efceUJetve os Ces ë-
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U v³ee³eeue³eele le¬eÀej oeK eue keÀ©ve Dev³ee³eûemle iebgleJeCetkeÀoejebvee
³eesi³e v³ee³e efceUJetve osles. iebgleJeCetkeÀoejeb®eer DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve YejHeeF& keÀ©ve efoueer peeles.
iebgleJeCetkeÀoejebvee l³eeb®ee ceesyeouee efceUeu³eeveblej les DeeHeues Yeeie nmleeblejCee®ee efveCe&³e IesT
MekeÀleele. eEkeÀJee SKeeÐee ceeefnleer®³ee ®eebieu³ee keÀbHeveerceO³es iebgleJeCetkeÀ keÀjC³e e®ee efveCe&³e Iesleele.
iebgleJeCetkeÀoejeb®³ee Jeleerves ceO³emLeer keÀje³e®es keÀece meef®eJe keÀjleele. iebgleJeCetkeÀoej kebÀHeveer®es
meef®eJ e kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ueyejesyej ceO³emLeer keÀjleele Je iebgleJeCetkeÀoejebvee v³ee³e efceUJetve osleele.
9) ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ë-(Consumer Forum)
ûeenkeÀ ebJej nesCeejs Dev³ee³e otj keÀjC³eemeeþer ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ner mebkeÀuHevee DeefmlelJee le
Deeueer Dee ns. ³ee ÒekeÀjCeeceO³es ûeenkeÀ cnCepes kebÀHeveerceO³es iebgleJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee J³eeqkeÌle Demee DeefYeÒesle
Deens. lej ûeenkeÀ ceb[UeceeHe&Àle ûeenkeÀebvee ³eesi³e v³ee³e efceUJetve osCes nes³e. ûeenkeÀ p³ee Jemlet eEkeÀJee
mesJee Kejsoer k eÀjleele l³eeHeemetve l³eeb®es nesCeejs vegkeÀmeeve YejHeeF& keÀ©ve osC³ee®es keÀece ûeenkeÀ
v³ee³eeue³e s keÀjerle Deensle. Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer keÀjCes ner SkeÀ ÒekeÀej®eer mesJee Deens. ³ee mesJee
Kejsoer keÀjleevee keÀener kebÀHev³eebkeÀ[tve ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ kesÀueer peeles. ³eemeeþer iebgleJeCetkeÀoejebvee
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ele pe eJegve v³ee³e ceeieJelee ³eslees. DeMee yeN³ee®e kesÀmesmevee ûeenkeÀ v³ee³eeue³e eceeHe&Àle
v³ee³e efceUJetve osC³ee®es keÀece kesÀues peeles. Yeeieyeepeej e®eer J³eeHleer Jee{le ®eeueueer Deens. kebÀHev³ee
meceepeeletve ceesþ³ee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue iebgleJeCetkeÀ keÀjleele.
ûeenkeÀ mebIeìvee, ûeenkeÀ ceb[Us, ûeenkeÀ mebj#eCe DeeefCe ceeie&oMe&ve mebmLee, F. ûeenkeÀ
®eUJeUer®ee SkeÀ DeefJeYeep³e IeìkeÀ yeve uee Deens. 1986 meeueer meJee&le ÒeLece cegbyeF& ³esLes 1986
meeueer Yeejleer³e ûeenkeÀ ceeie&oMe&ve meesmee³eìer®eer mLeeHevee Peeueer. l³eeveblej ³ee mebmLes®³ee MeeKee
osMeYej meg© Peeu³ee. ³ee®e keÀeueeJeOeerle Yeeieyeepeej euee lespeer ÒeeHle Peeueer. keÀener kebÀHev³ee jeä^er³e
DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer ceesþ³ee ÒeceeCeele efJe¬eÀer keÀ© ueeieues. ³eemunotes.in

Page 35

35mebmLes®es cegK³e keÀe³ee&ue³ e cegbyeF& ³esLes Deens. efle®eer keÀe³ee&ue³e s Menjele Je ûeeceerCe Yeeieele keÀe³e&j le
Deensle. Yeejleer³e ûeenkeÀ ceeie&oMe&ve mebmLes®eer keÀe³ee&ue³es ûeeceerCe Yeeieele meg×e meg© Peeueer Deensle.
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e e®eer GefÎäs eEkeÀJee J³eeHleer (Objectives and Scope of
Consumer Forum) :-
1) ûeenkeÀ Heb®ee³eleer leeuegkeÀe mle jeJej meg© keÀjCes.
2) ûeenkeÀ ceb[Ue®eer mLeeHevee efpeune mlejeJej keÀjCes.
3) ûeenkeÀ ceb[Ue®eer mLeeHevee jep³e HeeleUer JejkeÀjCes.
4) ûeenkeÀ ebvee efMe#eCe osCes.
5) ûeenkeÀ ÒeefMe#eCe J³eJemLee GHeueyOe keÀ©ve os Ces.
6) ûeenkeÀ ceb®e, ûeenkeÀ v³ee³eeue³ es mLeeHeve keÀ©ve l³eebvee HeeeEþyee osCes.
7) ûeenkeÀ HeÀmeJeCetkeÀerceO³es Jemlet Je mesJee ³eeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
8) ûeenkeÀ ebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes, meuuee osCes.
9) ûeenkeÀ ebvee mebj#eCe osCes.
10) ûeenkeÀ ebvee v³ee³eeue³eerve Òeef¬e À³esyeeyele DeeefLe&keÀ Devegoeve, jkeÌkeÀce GHeueyOe keÀ©ve osCes.
11) ûeenkeÀebvee l³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer peeefCeJe keÀ ªve osCes.
12) HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³eeme iebgleJeCetkeÀoejebvee v³ee³eeue³eerve Òeef¬eÀ³esmeeþe r ceole keÀjCes, mebIeìve
osCes Je ceeie&oMe&ve keÀjCes,
ûeenkeÀ v³ee³eeue³ee®eer #es$e J³eeHleer
1) leeuegkeÀe mlejer³e ûeenkeÀ ceb®e ë-
Òel³eskeÀ leeueggke̳ee ceO³es leeuegkeÀe mlejeJej ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe keÀ#e meg© keÀjC³eele Deeuee
Deens. pej ûeenkeÀeb®eer mesJee KejsoerHeemetve HeÀ meJeCetkeÀ Peeu³eeme l³eebvee leeueggke̳eeleerue ûeenkeÀ ceb®eekeÀ[s
Depe& keÀjeJee ueeielees. keÀceer eEkeÀJee ueneve mJe©Hee®³ee le¬eÀejeR®es efveJeejCe leeuegkeÀemlejer³e le¬eÀej
efveJeejCe ceb®eeceeHe&Àle kesÀues peeles. leeueggke̳ee®³ee Heefjmejelee rueûeenkeÀebvee ceeie&oMe&ve, meuuee, ÒeefMe#eCe,
ûeenkeÀ mebj#eCe peeCeerJe peeie=leer F. keÀe³ex kesÀueer peeleele.
2) efpeune mlejer³e ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ë-(District Level Consumer Forum)
³ee v³ee³eeue³ee®eer J³eeHleer ceesþer Demeles. p³ee le¬eÀe jer leeuegkeÀe HeeleUerJej mees[efJeu³ee peele
veenerle. DeMee le¬eÀejer efpeune HeeleUerJej HeeþefJeu³ee peeleele. meeOeejCeHeCes 1 les 10 ueeKe ª.
He³e¥le®³ee vegkeÀmeeve YejHeeF&yeeyele®³ee le¬eÀejer efpeune v³ee³eeue³eeceO³es efveJeejCe keÀjC³eemeeþer Iesleu³ee
peeleele. efpeune #es$eeleerue kebÀHev³eebceO³es p³ee iebgleJeCetkeÀoejebveer kebÀHeveerceO³es iebgleJeCetkeÀ kesÀueer Deen s Je
meoj iebgleJ eCetkeÀerHeemetve l³eeb®es vegkeÀmeeve Peeues Deens. DeMee le¬eÀejer efpeune mlejer³e ûeenkeÀ
v³ee³eeue³e eceeHe&Àle me es[efJeu³ee peeleele.munotes.in

Page 36

363) jep³e mlejer³e ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ë-(State Level Consumer Forum)
jep³ee®³ee keÀe³e&#es$eeleerue iebgleJeCetkeÀoejeb®³ee le¬eÀejer jep³e mlejer³e eEkeÀJee jeä^er³e ûeenkeÀ
v³ee³eeue³e ekeÀ[s meeoj keÀjeJ³ee ueeielee le.meeOeejCeHeCes 10 ueeKe eEkeÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀces®³ee
le¬eÀejer jep³e mlejer³e ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ekeÀ[s meeoj ke sÀu³ee pee leele. osMeeleerue ceesþ³ee kebÀHev³ee,
yengjeä^er³e kebÀHev³ee F. ceO³es iebgleJ eCetkeÀ keÀjCeejs DeveskeÀ meYeem eo Demeleele l³eebvee l³eeb®³ee
J³eJenejeceO³es pej keÀener De[®eCe Deeueer lej les meoj kebÀHeveerefJe©× ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ekeÀ[s le¬eÀej
keÀ©ve oeo ceeieleele. DeveskeÀ kebÀHev³ee ceO³es efoJeeUKeesjer, efJemepe&ve, Yeeie nmleeblejCe, Yeeieeb®e
DeHenjCe F. meboYee&le melele le¬eÀejer ³esleele. ³eesi³e le¬eÀejeR®eer oKeue IesTve ûeenkeÀ v³ee³eeue³e
ûeenkeÀebvee vegkeÀmeeve YejHeeF& osC³eele ³eeJeer ³eeyeeyele®es DeeosMe kebÀHev³eebvee efoues peeleele. yengleebMeer oeJes
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e eves ûeenkeÀeb®³e e yeepetves efoues Deensle.
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e sDeeefCe meef®eJee®eer keÀe³e&He×leer eEkeÀJee YetefcekeÀe (Consumer Forum
and Secretarial Procedure or Role )
1)sûeenkeÀ v³ee³eeue³e ekeÀ[ sle¬eÀej Depe& meeoj keÀjCes ë-
kebÀHeveerleerue p³ee meYeemeoeb®ee r eEkeÀJee iebgleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeuesueer Deens. l³eebvee
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ekeÀ[s Depe& meeoj keÀjCesyeeyele kebÀHeveer meef®eJe ceeie&oMe&ve keÀjleele Je ceole keÀjleele.
Depee&meesyele DeeJeM³ekeÀ leer keÀeieoHe$ekesÀ Je JemlegefmLele er®es HegjeJes meeoj keÀjeJes ueeieleele.
2) Depee&®eer íeve Ceer keÀjCes ë-
ûeenkeÀ v³ee³eeue³eebkeÀ[s Deeuesu³ee meJe& Depee¥®eer íeveCeer keÀ©ve De³eesi³e Depe& yeepetuee kesÀues
peelee le. Depee&®eer leHeemeCeer keÀ©ve l³eeceO³es keÀener $egìer Demeu ³eeme l³ee®eer Hetle&lee Depe&oejebkeÀ[tve
kesÀueer peeles. Depee&®³ee Deveg3) HeÀmeJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee kebÀHev³eebkeÀ[tve ceeefnleer ieesUe keÀjCes ë-
p³ee keb ÀHev³eebkeÀ[tve iebgleJeCetkeÀoej ûeenkeÀ ebb®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeueer Deens. DeMee kebÀHev³eebkeÀ[tve
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e ceeefnleer ceeieefJeles eEkeÀJe e l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ He$ekeÀeb®eer íeveCeer kesÀueer peeles. l³eeJeªve
kebÀHeveerves pej keÀener De eefLe&keÀ IeesìeUe kesÀuee Demesue lej lees GIe[keÀerme ³eslees.
4) IeìveemLeUeuee Òel³e#e Yesì osCes ë-
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e DeefOekeÀ eN³eeb®es ceeefnleer ceeieefJeuesu³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs meceeOeeve ve
Peeu³eeme les DeefOekeÀejer mebbyebefOele ke bÀHeveer®³ee keÀe³ee&ue³eebvee Òel³e#e Yesì osTve JemlegefmLeleer®eer HeenCeer
keÀjleele Je le¬eÀejkeÀl³ee&®³ee Depee&vegmeej Kee$eer keÀjleele.
5) vegkeÀmeeve YejHeeF&yeeyele®ee DeeosMe osCes ë -
le¬eÀej keÀl³ee& iebgleJeCetkeÀoej ûeenkeÀe ®eerle¬eÀej ³ eesi³e Deens DeMeer MeneefveMee kesÀu³eeveblej
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e DeefOekeÀejer meoj kebÀHeveerue eûeenkeÀe®eer vegkeÀmeeveYejHeeF& keÀ©ve osC³eeyeeyele®ee
DeeosMe osles.munotes.in

Page 37

376) v³ee³eeue³e ele oeJee oeKeue keÀj Ces ë-
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e evesvegkeÀmeeve YejH eeF&®ee DeeosMe efou³eeveblej pej kebÀHeveerves l³ee®eer oKeue
Iesleueer veener lej le¬eÀejkeÀlee& iebgleJeCetkeÀoej v³ee³eeue³e eceO³es le¬eÀej keÀ© MekeÀlees. l³eeveblej meoj
iebgleJeCetkeÀoej ûeenkeÀ euee v³ee³eeue³eekeÀ[ tve oeo efoueer peeles Je l³eeuee vegkeÀmeeveYejHeeF& efceUles.
ûeenkeÀ ceb[Us (Consumer Forum) ë-
ûeenkeÀ ebvee mebj#eCe Je mesJee Òeoeve keÀjC³eemeeþer ûeenkeÀ mebj#eCe ceb[Us osMeele keÀe³e&jle
Deensle. l³ee®eer j®evee keWÀêer³e, jep³e DeeefCe efpeune HeeleUerJej keÀjC³eele Deeueer Deens .
keWÀêer³e ûeenkeÀ ceb[U (Central Consumer Forum) ë-
ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐeeleerue keÀuece 30(1) vegmeej keWÀêer³e ûeenkeÀ ceb[U e®eer mLeeHeve
kesÀueer peeles. ³ee ceb[Ue®ee keÀeueeJeOeer 3JeDeejesi³e Je Devegef®ele J³eeHeejer ÒeLesHeemetve ûeenkeÀ ebveemebj#eCe osCes, ûeenkeÀ ebveeefMe#eCe osCes, ûeenkeÀ eb®³ee
efnlee®es mebJeOe&ve keÀjCes, ûeenkeÀ eb®³ee le¬eÀejer SsketÀve IesCes l³eeJej Ghee³e³eespevee keÀjCes, ûeenkeÀ eb®es Meesnesle D emeu³eeme l³eeefJe©× oeo ceeieCes, F. GefÎ<ìs ³ee ceb[Ue®eer Deensle. ³ee ceb[Ue®³ee JemeYee nesleele. keWÀêer³e HeeleUerJej Deeue su³ee ûeenkeÀ eb®es Depe& ³ee meYesle efJe®eejefJeveerce³eemeeþer eqmJekeÀejues
peeleele.
p³eeiebgleJeCetk eÀoejeb®eer kebÀHeveerkeÀ[tve Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer J³eJenejeHeemetve vegkeÀmeeve
Peeuesueer Deens. les DeeHeueer le¬eÀej kebÀHeveerkeÀ[s meeoj keÀjleele. 1 keÀesìer ©. Hes#ee peemle jkeÌkeÀces®³ee
le¬eÀejer jeä^er³e Dee³eesieekeÀ[s oeKeue keÀjlee ³esleele. jeä^er³e Dee³eesieekeÀ[ tve ³eesi³e v³ee³e ve
efceUeu³eeme meoj iebgleJeCetkeÀoejeuee 30 efoJemeeb®³ee Deele meJeex®®e v³ee³eeue³eekeÀ[s DeHeerue keÀjlee
³esles.
ûeenkeÀ eb®³ee efnlee®es keÀece keÀe³ecemJe©Heer ®eeueeJes cnCetve keWÀêer³e ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe
ceb[U / Heefjceefnuee, GÐeespekeÀ F. ®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
efpeune v³ee³eeue³ee®ee efvekeÀeue DemeceeOeevekeÀejkeÀ Jeeìu³eeme mebyebefOele J³eeqkeÌle jep³e
Dee³eesieekeÀ[s 30 efoJemee®³ee Deele DeHeerue keÀ ªM e keÀles. lemes®e jep³e Dee³eesiee®ee efvekeÀeue
DemeceeOeevekeÀejkeÀ Jeeìu³eeme mebyebefOele J³eeqkeÌle jeä^er³e Dee³eesieekeÀ[s 30 efoJemee®³ee Deele DeHeerue
keÀª MekeÀle s.jeä^er ³e Dee³eesieekeÀ[s DeHeerue keÀj eJe³ee®es Peeu³eeme 35 npeej ª. HeÀer YejCee keÀjeJeer
ueeieles. meJeex®®e v³ee³eeue³eele oeo ceeiee³e®eer Peeu³eeme 50 npeej ª. HeÀer YejeJeer ueeieles.
p³eeb®³eeefJe©× le¬eÀej keÀjC³eele Deeueer Deens Demee J³eeHe ejer eEkeÀJee kebÀHeveer jeä^er³e /keWÀêer³e Dee³eesieeves
efouesu³ee DeeosMee®es Heeueve keÀjC³eele keÀmetj keÀjerle Demesue lej l³eeuee keÀejeJeeme eEkeÀJee ob[e®eer efMe#ee
keÀjC³eele ³esles.munotes.in

Page 38

38jep³e ûeenkeÀ ceb[U (State Consumer Forum) ë-
ûeenkeÀ mebj#eCee®eer peyeeyeoejer ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐee veskeWÀêeÒeceeCes jep³eebJej meg×e
meesHeefJeC³eele Deeueer Deens. l³eecegUs Òel³eskeÀ jep³eele jep³e ûeenkeÀ ceb[U eEkeÀJee HeefjkeÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee ceb[Ueves JeKeel³ee®es ceb$eer jep³e ûeenkeÀ ceb[Ue®es DeO³e#e Demeleele. jep³e mejkeÀej ceeHe&Àle MeemekeÀer³e
DeMeemekeÀer³e meYeemeoeb®eer efve³egkeÌleer jep³e Meemeve keÀjle Demeles. ³ee ceb[Ue®ee cegK³e GÎsMe cnCepes
ûeenkeÀeb®es nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀejeb®es mebj#eCe keÀjCes nes³e. meYeemeoeb®ee keÀeueeJeOeer 5 Je15 Jeefpeune ceb®ee®³ee DeeosMeeefJe©×®es DeHeerue jep³e Dee³eesie eqmJekeÀejles. 2 0 ueeKe les 1 keÀesìer
ªHe³eeHe³e¥le®³ee le¬eÀejer jep³e Dee³eesieekeÀ[s oeKeue keÀjlee ³esleele. jep³e Dee³eesi ee®es keÀe³e&#es$e mebHetCe&
jep³e Demetve jep³eeleerue efpeune ceb®ee®³ee keÀecekeÀepeeJej osKejsKe Je ÒeMeemekeÀer³e efve³eb$eCe ³ee
Dee³eesi eeceeHe&Àle kesÀues peeles. jeä^er³e Dee³eesieeÒeceeCes jep³e ûeenkeÀ ceb[U e®eskeÀe³e& ®eeueles.
efpeune ûeenkeÀ ceb[U (District C onsumer Forum) ë-
Òel³eskeÀ efpeune mlejeJej ûeenkeÀ ebb®es nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej megjef#ele þsJeC³eemeeþer jep³e mejkeÀej
efpeune ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe keÀ#ee®eer efveefce&leer keÀjles. l³eeuee efpeune keÀ#e Demesner cnCeleele.
efpeune keÀ#ee®es DeO³e#e efpeuneefOekeÀejer Je GheeO³e#e DeH ej efpeuneefOekeÀejer Demeleele. l³eebvee ceole
keÀjC³eemeeþer MeemekeÀer³e Je DeMeeme keÀer³e meYeemeo efve³egkeÌle kesÀues peeleele. DeMeemekeÀer³e meYeemeoebceO³es
keÀener J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefleefveOeer Demeleele. Je oesve J³eeJemeeef³ekeÀ mebIeìveeb®es ÒeefleefveOeer Demeleele. ³ee
keÀ#ee®³ee meYee oj ceefnv³ee®³ee Heefnu³ee meesceJeeje r DeO³e#eeb®³ee met®evesvegmeejs nesle Demeleele.
veeWoCeerke=Àle ûeenkeÀ mebIeìveeb®es one ÒeefleefveOeer meom³e Demeleele .ûeenkeÀ efpeune keÀ#e ekeÀ[s
20 ueeKe ªHe³eeHe³e¥le®eer vegkeÀmeeve YejHeeF& ceeieCeer kesÀueer peeles. jep³e Meemeveeuee
3.5efvemeef®eJe ne kebÀHeveer®ee meuueeieej Demelees. kebÀHeveer® ³ee®esDejceve Heemetve meb®eeuekeÀ ceb[U,
meYeemeo, kebÀHeveer®ee veeWoCeer DeefOekeÀejer, Yeeiemeeþe efJeHeCeer, ef[Hee@efPeìjer HeeìeaefmeHebìme dF. meuuee
osC³ee®es keÀe ce meef®eJe keÀjleele. lemes®e ³ee meJe& IeìkeÀebceO³es ceO³emLeer Ie[Jetve DeeCeC³ee®es keÀece eEkeÀJee
YetefcekeÀe meef®eJe Heej Hee[le Demeleele. kebÀHeveer®³ee Jeleerves ³ee meJe& IeìkeÀebMeer mebHeke&À þsJeCes, l³eebvee
ceeie&oMe&ve keÀjCes, l³eeb®³ee yejesyej meueesK³ee®es mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjCes DeMee ÒekeÀejs meef®eJe DeeHeueer
YetefcekeÀe GÊece ÒekeÀejs Heej Hee[le Demeleele. l³eeefMeJee³e kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U Je ûeenkeÀ
v³ee³eeue³ee yeeyeleÒeefleefveOeer mJe©Hee®³ee mesJee HegjefJeleele . kebÀHeveer keÀ e³eoe ceb[U Je ûeenkeÀ v³ee³eeue³e
F. yeeyele le¬eÀejJepee ÒekeÀjCeebyeeyele le[pees[ Ie[Jetve DeeCeeJeer ueeieles. kebÀHeveerleerue iebgleJeCetkeÀoejebJej
Peeuesuee Dev³ee³e otj keÀjC³eemeeþer l³eebvee meef®eJe ceole keÀjle Demelees.munotes.in

Page 39

393.6mJeeO³ee³e
Òe. 1. ’kebÀHeveer®ee meef®eJe ®es Dejceve®ee meuueeieej Demelees. “Yee<³e keÀje.
Òe. 2. Yeeiemeeþe efJeHeCeeryeeyele ceO³emLe cnCetve meef®eJee®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.
Òe.3. kebÀHeveer DeeefCe ef[Hee@efPeìjer HeeìeaefmeHebìmedyeeyele ce O³emLe cnCetve meef®eJee®³ee YetefcekesÀ®es JeCe&ve
keÀje.
Òe. 4. kebÀHeveer®³ee Jeleerves kebÀHeveer®³ee v eeWoCeer DeefOekeÀeN³eeyejesyej meef®eJeeuee keÀMee ÒekeÀejs ceO³emLe er
keÀjeJeer ueeieles ?
Òe.5. kebÀHeveer meef®eJeeuee kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U eyejesyej ÒeefleefveOeer cnCetve keÀesCeleer keÀe³ex keÀjeJeer
ueeieleele ?
Òe.6. ûeenkeÀ v³ee³eeue³eeyeeyele meef®eJee®eer keÀe³e&He×leer eEkeÀJee YetefcekesÀ®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
Òe. 7. Lees[ke̳eele ìerHee efuene .
1) ûeenkeÀ v³ee³eeue³ee®eer J³eeHleer
2) ®esDejceve®es Yee3) kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U e®ee GÎsMe
4) kebÀHeveer ®ee veeWoCeer DeefOekeÀejer / efveyebOekeÀ
5) Yeeiee®³ee ef[ce@ìerkeÀjCe eyeeyele meef®eJee®eer YetefcekeÀe

munotes.in

Page 40

40IeìkeÀ -II
4
kebÀHeveer meef®eJee®ee J³eJemee³e -Yeeie 2
(COMPANY SECRETARY PRACTICES -
PART II)
Heeþe®eer j®evee meef®eJee®eer mesJee : (Secretarial Services)
4.1 GefÎ<ìs
4.2 ÒeemleeefJekeÀ
4.3 kebÀHeveer meef®eJee®³ee ÒeefleefveOeer mJe©He e®³ee mesJee
De) Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeefvece³e ceb[U (mesyeer)
ye) ceO³emLeer DeeefCe meueesKee efvecee&Ce keÀjCeeN³ee mesJee
keÀ) mee³eyej keÀe³eo³ee®es Heeueve keÀjCes.
[) meef®eJe er³e ceevekeÀ
4.4 meef®eJe er³e DebkesÀ#eCe
4.5 efve4.6 mJeeO³ee³e
4.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeefvece³e ceb[Ueyeeyele (mesyeer) meef®eJee® eer YetefcekeÀe DeY³eemeCes.
2) ceO³emLeer DeeefCe meueesKee efvecee&Ce keÀjCeeN³ee mesJeebyeeyele %eeve mebHeeove keÀjCes.
3) mee³eyej keÀ e³eo³ee®es efJeÐeeL³ee¥vee cenÊJe mecepeeJetve osCes.
4) meef®eJe er³e ceevekeÀeb®eer efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer osCes.
5) meef®eJe er³e DebkesÀ#eCe keÀe³e&He×leer®ee meKeesue DeY³eeme keÀjCes.
4.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeC e meef®eJee®³ee ÒeefleefveOeer mJe©Hee®³ee mesJeeb®ee DeY³eeme keÀjCeej
Deenesle. kebÀHeveer®³ee Jeleerves meef®eJeeuee Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeefvece³e ceb[U (mesyeer) yejesyej ÒeefleefveOeerÊJemunotes.in

Page 41

41keÀjeJes ueeieles. meef®eJeeuee efJeefJeOe mebmLee eEke ÀJee IeìkeÀebyejesyej ceO³emLeer efvecee&Ce keÀªve meueesKee
ÒemLeeefHele keÀjeJee ueeielees. mebieCekeÀeJejerue J³eJenej, ef[ceìsefj³eeuee³ePesMeve, F& -yeBeEkeÀie F. Üejs
J³eJenej keÀjleevee HeÀmeJeCetkeÀ nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeMeeJesUer mee³ey ej keÀe³eo³ee®eer ceeefnleer
keÀªve I³eeJeer ueeieles. lemes®e mee³eyej keÀe³eo³ee®es Heeueve keÀjeJes ueeieles. mee³eyej iegvne DeCJesefJeYeeieekeÀ[s le¬eÀej keÀjC³eeHetJeea l³ee®eer ceeefnleer meef®eJeeuee DemeeJeer ueeieles. meef®eJeer³e J³eJemee³e ne
cenÊJee®ee HesMee Deens cnCetve meef®eJe ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRmeeþer 1 les 10 ceevekesÀ
þjefJeC³eele Deeueer Deensle. l³ee®ee cegK³e GÎsMe cnCepes meef®eJe Heoe®ee opee& efveOee&efjle keÀjCes Je l³ee®es
mebieesHeve keÀjCes nes³e. me ef®eJeer³e DebkesÀ#eCeeceO³es keÀe³eosefJekebÀHeveer keÀe³eo³ee®es Heeueve J³eJeefmLeleHeCes kessÀues peeles. meef®eJeeuee meef®eJeer³e keÀe³e&He×leer®ee DeJeuebye
keÀjeJee ueeielees.
Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveerce³e ceb[U (Securities Exchange Board of India)
(SEBI -mesyeer ):
Yeeie yeepeejeJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer mesyeer®eer SefÒeue 1988 ceO³es mLeeHevee kesÀueer Deens.
³ee yeeyele®ee keÀe³eoe 1992 meeueer DeefmleÊJeele Deeuee Dee ns. mesyeer®es cegK³e keÀe³ee&ue³e cegbyeF& ³esLes
Deens. lemes®e keÀuekeÀÊee, efouueer, ®esVeF& ³esLes mesyeer®eer keÀe³ee&ue³es Deensle. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs
DeewÐeesefiekeÀ #es$eele Jee{ Peeueer. Yeeie yeepeeje®ee efJekeÀeme Peeuee. l³eecegUs mesy eer®eer iejpe efvecee&Ce
Peeueer. kebÀHev³eebvee Yeeie yeepeejele Yeeie Je keÀ pe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjleevee mesyeerMeer mebHeke&À þsJeeJee
ueeielees. kebÀHeveer®³ee Jeleerves kebÀHeveer meef®eJe mesyeer keÀe³ee&ue³eeMeer mebHeke&À meeOetve iegbleJeC etkeÀoejebvee ceole
keÀjle Demeleele.
1) Yeeie yeepeejeceO³es (J³eJenejeceO³es) HeejoMe&keÀlee efvecee&Ce keÀjCes.
2) iegbleJeCetkeÀoejebvee mebj#eCe osCes.
3) iegbleJeCetkeÀoejebvee ye®eleermeeþer Òeeslmeenve osCes.
4) Yeeie yeepeejemeeþer efve³eceeJeuee r le³eej keÀjCes Je efle®ee DeJeuebye keÀjCes.
5) iegbleJeCetkeÀoejebceO³es efJeéeeme efvecee&Ce keÀ©ve, l³eeb®eer iegbleJeCetkeÀ Jee{Jetve DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue
iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeCes.
mesyeer®eer keÀe³ex Je YetefcekeÀe ë (Functions and Role of SEBI) :
1) YeeieyeepeejeJej efve³eb$eCe keÀjCes ë
YeeieyeepeejeceO³es efJeefJeOe kebÀHev³eeb®³ee Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer -efJe¬eÀer meg© Demeles.
l³eeb®³ee J³eJenejebJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®es keÀece mesyeerceeHe&Àle kesÀues peeles. mesye er®³ee efve³eceeb®es Heeueve
YeeieyeepeejeceO³es menYeeieer Peeuesu³ee meJe& IeìkeÀebvee keÀjeJes ueeieles.
2)ceO³emLeeb®eer veeWoCeer keÀjCes ë
YeeieyeepeejeceO³es Yeeie oueeue, nceeroej, Yeeie nmleeblej, j esKesefve³eceve J³eJemLeeHekeÀ ,
J³eeHeejer ye BkeÀe, F. vee Yeeie Kejsoer -efJe¬eÀer keÀjC³ee®es DeefOekeÀej efoues peeleele. ³ee ceO³emLeebvee
Yeeieyeepeejele J³eJenej meg© keÀjC³eeHetJeea mesyeerkeÀ[s veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles. kebÀHeveer meef®eJee®³ee
ceoleerves ceO³emLeeb®³ee veeWoCeer®es keÀe ce kebÀHeveer®³ee Jeleerves meef®eJe keÀjleele.munotes.in

Page 42

423)iegbleJeCetkeÀoejeb ®³eeefnlee®es j#eCe keÀjCes ë
mesyeer®es Debleie&le J³eJemLeeHeve opexoej Deens. l³eemeeþer mesyeerves mJeleë®eer efve³eceeJeueer le³eej
kesÀueer Deens. l³eecegU s ceO³emLe oueeue iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjle veenerle. mesy eercegUs
HeÀmeJeCetkeÀ eruee ÒeefleyebOe Ieeleuee peelees. l³eecegUs Yeeieyeepeejeleerue J³eJenejebceO³ess HeejoMe&keÀlee
Dee{Utve ³esles.
4) Yeeie yeepeejeleerue ³eespeveeb®eer veeWo Iesleueer pe elesë
YeeieyeepeejeceeHe&Àle meecegefnkeÀ iegbleJeCetkeÀ ³eespevee, c³eg®³egDeue HebÀ[dme, ke@ÀefHeìue HebÀ[dme F.
³eespevee GHeueyOe Demeleele. l³eeb®ee ueeYe Yeeie yeepeejeÜejs iegbleJeCetkeÀoejebvee efouee peelees.
5)iegbleJeCetkeÀoejebvee Mew#eefCekeÀ Je Òeef Me#eCe efJeYeeieyeepeejele J³eJenej keÀjCeej oueeue, Yeeie efJecesoej, Yeeie nmleeblej keÀlex; DeefYekeÀlex,
jesKe efve³eceve J³eJemLeeHekeÀ F. ceO³emLeebmeeþer mesyeerÜejs ÒeefMe#eCee®³ee megefJeOee GHeuey Oe keÀªve efou³ee
peeleele. kebÀHeveer meef®eJe iegbleJeCetkeÀoejebvee ³ee megefJeOeeb®ee ueeYe IesC³eemeeþer ÒeJe=Êe keÀjleele.
6) Debleie&le J³eJenejebJej ÒeefleyebOe Ieeue Ces ë
Yeeieyeepeeje ceO³es ieesHeveer³e mJe©Hee®es Debleie&le J³eJenej nesleele .l³eemeeþer mesyeerves l³eeJej
ÒeefleyebOe IeeueC³eemeeþer keÀener Ghee³e³eespevee kesÀu³ee Deensle. Debleie&le efve³eceeJeueer®ee JeeHej keÀªve
Debleie&le iewjJ³eJenej ebvee DeeUe Ieeleuee peelees.
7)mebMeesOeveeme ®eeuevee osCes ë
mesyeerceeHe&Àle mebM eesOeve keÀe³ee&uee Òeeslmeenve efoues peeles. mesyeerÜejs mesyeer ceekexÀì efjJ¿et, mesyeer
v³etpeuesìj ner ceeefmekesÀ ÒekeÀeefMele kesÀueer peeleele. mesyeer ceekexÀì efjJ¿et ceO³es ceeieerue ceefnv³eeleerue
ÒeeLeefcekeÀ Je og³³ece yeepeeje®ee Dee{eJee Iesleuee peelees. mesyeer v³etpeuesìj ³ee ceeefmekeÀele jeä^er³e Je
Deeblejjeä^er³e HeeleUerJejerue Yeeieyeepeej Je Yeeb[Jeue yeepeejeleerue Ie[ecees[eR®ee Dee{eJee Iesleuee
peelees. mesyeerceeHe&Àle efJeefJeOe DenJeeue, He$ekesÀ ÒekeÀeefMele kesÀueer peel eele. meef®eJe DeeHeu³ee kebÀHeveer®eer
ceeefnleer ³ee ceeefmekeÀebceOetve Òeefme×eruee osleele.
8)uesKeeHejer#eCe keÀj Ces ë
mesyeerÜejs YeeieyeepeejekeÀ[tve ceeefnleer Je DenJeeue ceeieefJeues peeleele. lemes®e ceO³emLe Je
Yeeieyeepeeje®es uesKeeHejer# eCe kesÀues peeles. ³ee DenJeeueeÜejs Yeeieyeepeejeleerue oesmecepeleele les otj keÀjlee ³esleele. l³ee®ee HeÀe³eoe kebÀHev³eebvee neslees Je iegbleJeCetkeÀoejebvee neslees.
Yeeieyeepeejeleerue J³eJenej megjefUleHeCes Heej He[u³eeme kebÀ Hev³eeb®es J³eJenej megueYelesves Heej Hee[ues
peeleele Je l³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesle veener eEkeÀJee l³eeb®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve nesle
veener.
mesyeer®es DeefOekeÀej (Powers of SEBI) :
1) Yeeie yeepeejebvee keÀeieoHe$ekesÀ Je omleSsJepe efJeefnle vecegv³eele þsJeC³eeme meebieCes.
2) Yeeie yeepeej Je Yeeieyeepeejele J³eJenej keÀjCeeN³ee kebÀHev³eebkeÀ[tve ceeefnleer Je DenJeeuee®eer ceeieCeer
keÀjCes . efJeJejCeHe$ekeÀeb®eer ceeieCeer keÀjCes.munotes.in

Page 43

433)Yeeie yeepeej ebveer le³eej k esÀuesu³ee efve³eceeJeueerme ceev³elee osCes. lemes®e ³ee efve³eceeJeueerle yeoue
keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej mesyeeruee Deens.
4) Yeeie yeepeeje ceO³es ceO³emLe cnCetve keÀece keÀjCeeN³ee ÒeefleefveOeeRvee Goe. oueeue, GHeoueeue,
YeeieefJecesoej, Dee[les; Deef YekeÀlex F. vee HejJeeves osC³ee®es DeefOekeÀej mesyeeruee Deensle.
5)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee Yeeie yeepeejeceO³es veeWoCeer keÀjC³ee®ee mesyeeruee DeefOekeÀej Deens .
mesyeeryeeyele kebÀHeveer meef®eJee®eer YetefcekeÀe eEkeÀJee keÀe³ex ë
1) Yeeie y eepeejeceO³es kebÀHeveer®³ee ÒeefleYetleeR®eer YetefcekeÀe eEkeÀJee keÀe³ex .
2) ceeefnleer He$ekeÀ / GÎsMeHe$ekeÀ peenerj keÀjCes / Òeefme× keÀjCes.
3) Yeeie yeepeeje leerue oueeue, YeeieefJecesoej, DeefYekeÀlex F. yejesyej Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀer®ee keÀjej
keÀjCes ;keÀefceMeve®es oj þjefJeCes.
4)mesyeeruee Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀer DenJeeue, efJeJejCeHe$e meeo j keÀjCes.
5) Yeeie yeepeejeleerue J³eJenej keÀjleevee mesyeer®³ee efve³eceeJeueer®es Heeueve keÀjCes,
6) kebÀHeveer®eer ceeefnleer mesyeer®³ee ceeefmekeÀeceO³e sÒ e e f m e × e r m e e þ e ro s C e s .
7) iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee efnlee®es mebj#eCe keÀjCes, l³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes Je meuuee osCes.
8) iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³eeme l³eebvee ³eesi³e v³ee³e efceUJetv e osCes, iegbleJeCet keÀoejeb®³ee
Jeleerves kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s le¬eÀej keÀjCes. v³ee³eeue³eele oeo cee ieCes Je iegbleJeCetkeÀoejebvee
³eesi³e v³ee³e efceUJetve osCes.
9)iegbleJeCetkeÀoejebvee ÒeefMe#eCeefJeiegbleJeCetkeÀoejeb veeefJeefJeOe iegbleJeCetkeÀ ebyeeyele®eer ceeefnleer osCes.
ceO³emLeer DeeefCe meueesKee efvecee&Ce keÀjCeeN³ee mesJee ë (Arbitration and
Conciliation Services ):
kebÀHev eer®es meef®eJe ns kebÀHeveer®es ceO³emLe DeefOekeÀejer Demeleele. kebÀHeveer®ee yee¿e peieleeMeer
mebbyebOe ³eslees. DeMeeJesUer keÀener IeìkeÀebyejesyej®es mebbyebOe efyeIe[leele. DeMee JesUer meef®eJe ueJeeoe®eer
YetefcekeÀe Heej Hee[leele Je meueesK³ee®es mebyebOe keÀmes efvecee&Ce nesleerue ³eeyeeyele®ee mekeÀejelcekeÀ efJe®eej
keÀjleele. efJeefJeOe IeìkeÀebMeer kebÀHeveer®es ®eebieues mebbyebOe DemeCes ner kebÀ Heveer®eer ®eebieueer Òeeflecee Je
veeJeueewefkeÀkeÀ Je=×er keÀjCeejer yeeye Deens. kebÀHeveer®es efJeefJeOe IeìkeÀeyejesyej mebbyebOe keÀ mesDeensle l³eeJej
kebÀHeveer®es DeeefLe&keÀ J³eJenej, ûeenkeÀ #ecelee, efJe¬eÀer Je=×er, efJe¬eÀer Guee{eue ³eeyeeyeer DeJeuebyetve
Demeleele. cnCetve kebÀHeveer®es ³eeIeìkeÀebyejesyej®es Je HeeþerjeK³eebyejesyej®es mebbyebOe meueesK³ee®es DemeeJes
ueeieleele. meef®eJeeuee ³eeyeeyele DeeHeues keÀewMeu³e s GHe³eesieele DeeCeeJes ueeieles. Goe. meb®eeuekeÀeb®eer
efveJe=Êeer, vesceCetkeÀ, HegvevexceCettkeÀ ³eeyeeyele l³eeb®³eeceO³es celeYeso efvecee&Ce nesleele, DeMeeJesUer meef®eJe
l³eeb®³ee ceOeerue mecePee sl³ee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeleele. SKeeo³ee JeueeYeebMee®es oj keÀceer nesleele. l³eecegUs meYeemeo veejepe nesleele Hejbleg meef®eJe l³eeb®³eemeceesj
JemlegefmLeleer ceeb[leele DeMeeJesUer veHeÀe keÀceer nesC³ee®es vescekesÀ keÀejCe l³eebvee mecepeles Je l³eeb®eer
l³eeyeeyele®eer veejepeer veeefnMeer nesles.munotes.in

Page 44

44meef®eJeeuee ceO³emLeer DeeefCe meueesKee efvecee&Ce keÀjeJ³ee ueeie CeeN³ee yeeyeer/IeìkeÀ ë
1) kebÀHeveer Debleie&le ceO³emLeer mesJee Òeoeve keÀjCes ë
meef®eJe ne kebÀHeveerleerue HeeþerjeKes Je DeefOekeÀeN³eeb®ee ceO³emLe ÒeefleefveOeer mecepeuee peelees.
kebÀHeveer®es ®esDejceve, J³eJemLeeHekeÀ, meb®eeuekeÀ, meYeemeo, Yeeiey eepeej, mesyeer, kebÀHeveer®ee veeWoCeer
DeefOekeÀejer, keÀpe &jesKesOeejkeÀ, ef[H ee@efPeìjer Heeìer&efmeHebìmed F. ®es kebÀHeveeryejesyej JeejbJeej mebyebOe ³esle
Demeleele. JesieJesieȳee keÀejbCeeJeªve ³ee IeìkeÀebyejesyej kebÀHeveer®es celeYeso efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee
Demeles. ³ee IeìkeÀebMeer kebÀHeveeruee keÀe³ecemJe©Hee r® e e b i e u e s mebyebOe efvecee&Ce keÀjeJes ueeieleele Je l³ee®es
mebJeOe&ve keÀjeJes ueeieles.
2)ceO³emLeer eEkeÀJee ueJeeo mJe©Hee®³ee mesJee Òeoeve keÀjCes ë
kebÀHeveer®e eyee¿e peieleeMeer mebyebOe ³eslees. kebÀHeveerefJele¬eÀejer kebÀHeveeruee keÀjeJ³ee ueeieleele DeMeeJesUer ceO³emLeer ®eseEkeÀJee ueJeeo cnCetve efveCe&³e osC³ee®es keÀece
meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles. Goe. kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U, mesyeer (Yeejleer³e ÒeefleYetle er efJeveerce³e ceb [U),
ûeenkeÀ v³ee³eeue³e, mee³eyej iegvne DevJesleHeemeCeer, efve³eecekeÀ meYee, keÀe³eosefJeÒeoeve keÀjeJ³ ee ueeieleele.
3) kebÀHeveer efJejesOeele ³esCeeN³ee le¬eÀejerbyeeyele ceO³emLeer keÀjCes ë
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U, kebÀHeveer®ee veeWoCeer DeefOekeÀejer, Meemeve, efnMeesye leHeemeCeerme,
keÀe³eosefJekeÀe³eo îeeleerue lejlegoeR®es Heeueve kesÀues veener. DeMee ÒekeÀej®eer le¬eÀej Demet MekeÀles DeMee JesUer
meef®eJeeuee meoj le¬eÀejeryeeyele ceO³emLeer keÀjeJeer ueeieles Je l³eeb®³eeMeer meueesKee ef vecee&Ce keÀjeJee
ueeielees.
4) kebÀHeveer ®³ee Jeleerves efouesu³ee le¬eÀejerbyeeyele ceO³emLeer keÀjCes ë
kebÀHeveer ®³ee Jeleerves keÀecee®³ee meboYee&le Hetle&lesyeeyele, meYeemeoebkeÀ[tve Yeeie jkeÌkeÀces®eer JesU sJej
Hetle&lee JneJeer, kebÀHeveer®³ee keÀeceeyeeyele meb®eeuekeÀebveer JesUsJej meYee IesTve keÀecee®eer DebceueyepeeJeCeer
JesUsJ ej keÀjeJeer DeMee ÒekeÀej®³ee keÀeceeceO³es meef®eJeebvee ceO³emLeer keÀjeJeer ueeieles. Flej kebÀH ev³eebkeÀ[tve
ceeuee®ee HegjJeþ e JesUsJej nesCes, efJe¬eÀer ÒeefleefveOeeRveer kebÀHeveeruee keÀecee®ee DenJeeue JesUsJej meeoj keÀjCes,
ueeYeebMee®es efJelejCe JesUsJej keÀjCes Dev³eLee meYeemeoebkeÀ[tve le¬eÀejer ³esleele. ûeenkeÀebkeÀ[tve GOeejer®³ee
jkeÌkeÀcee JesUsJej ³esC³eemeeþer veeF&ueepeeves le¬eÀej keÀjeJeer ueeieles. kebÀHeveeruee ceeueceÊes®es vegkeÀmeeve
Peeu³eeme l³ee®eer YejHeeF& keÀªve efceUCesyeeyele le¬eÀej keÀjeJeer ueeieles. iegbleJeCetkeÀoejeb®eer vegkeÀmeeve
YejHeeF& meeþer v³ee³eeue³eele oeo ceeieeJeer ueeieles. DeMee JesUer meef®eJeebvee ceO³emLe er®eer YetefcekeÀe Heej
Hee[eJeer ueeieles.
5) keÀce&®eejer keÀu³eeCeeyeeyele le¬eÀej efveJeejCe DeefOekeÀejer cnCetve ceO³emLeer keÀjCes ë
kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve DeeefCe keÀce&®eejer ³eeceO³es JeejbJeej mebIemelele De eefLe&keÀ Je keÀu³eeCekeÀejer me gefJeOee efceUeJ³eele ³eeyeeyele les Deeûener Demeleele Hejbleg kebÀHeveer®³ ee
J³eJemLeeHeve l³eeb®³ee meJe& ceeieC³ee HetCe& keÀjCes Meke̳e vemeles DeMeeJesUer mee f®eJe kebÀHeveer®es ceeuekeÀ Je
keÀce&®eejer ³eeceO³e sceO³emLeer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. keÀener Òemebieer kebÀHeveerceO³es leCeeJee®es JeeleeJejCemunotes.in

Page 45

45le³eej nesles. keÀce&®eejer mebHe HegkeÀejleele lej ceeuekeÀ ìeUsyeboer keÀjleele l³ee®ee HeefjCeece oesIeeb®eener
leesìe neslees DeMeeJesUer mecePeesl³e evesÒeMveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjCe snel³eeJejerue Ghee³e Deens.
6) kebÀHeveer keÀe³eosefJekebÀHeveer keÀe³eos DeeefCe keÀe³eoîeeleerue lejlegoeR®es Heeueve keÀjeJes ueeieles. Goe. Dee³ekeÀj
keÀe³eoe, He@ÀkeÌìjer De@keÌì, kebÀHeveer keÀe³eoe, kebÀHeveer megOeejCee keÀe³eoe, Yeejleer³e cegêebkeÀ keÀj keÀe³eoe,
keÀeceieej mebIeìvee, keÀce&®eejer le¬eÀej efveJeejCe, keÀeceieej keÀe³eos F. efJecnCetve meef®eJeeuee ceO³emLeer keÀjeJeer ueeieles .efJe¬eÀer keÀj keÀe³eoe, cekeÌlesoejer ÒeefleyebOekeÀ J³eeHeej He×leer
keÀe³eoe, F. yeeyele keÀe³eoe DeefOekeÀejer Je ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer cnCetve ceO³emLeer DeeefCe meueesKee
efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles.
mee³eyej keÀe³eoîee®es Heeueve keÀjCes (Cyber Law Compliance) :
kebÀHev ³eeb®esJ³eJenej mebieCekeÀeÜejs ®eeuele ele. ns DeeHeCe ef[ce@ìerkeÀjCeeceO³es Heeefnues Deens.
ef[ceì sefj³eeuee³ePesMevee ceO³es Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es nmleeblejCe F& -cesueÜejs ®eeueles. HesH ejefMeJee³e
J³eJenej Demes cenÊJe ³ee J³eJenejebvee Deeues Deens. l³eeefMeJee³e F& -yeBeEkeÀie, F& -keÀe@ceme&, F& -efJeHeCeve
J³eJenej Deelee Jee{erme ueeieues Deens. HewMee®es J³eJenej keÀjleevee S.ìer.Sced. [syeerì keÀe[&, ¬eÀs[erì
keÀe[& Üejs jesKe jkeÌke Àces®es J³eJenej kesÀues peeleele. lemes®e ke@ÀMeuesme J³eJenej ns F& -cesueÜejs nesT
ueeieues Deens le.kebÀHev³ee SkeÀe Keel³eeleerue Hewmes ogmeN³ee Keel³eele HeeþefJeleevee F&-yeBeEkeÀie J³eJeneje®ee
GHe³eesie keÀjleele. l³eeefMeJee³e Jee@ìmed De@He, ìîetìj, JesyemeeF&ì, iegieue De@He, Petce De@He F. ®ee JeeHej
kesÀuee peelees. ns J³eJenej peueo ieleerves keÀceer Ke®ee&Üejs nesT ueeieues Deensle. Hejbleg ³ee J³eJenejeleerue
HeÀmeJeCetkeÀ, ®eesjer, DeHeÀjeleHeÀj ³ee yeeyeer Deelee Heg{s ³esT ueeieu³ee Deen sle. mebieCekeÀeJejerue ceeefnleer®eer
®eesjer nesle Deens. ³eeuee mee³eyej iegvns Demes cnCeleele. ³eeyeeyele mee³eyej iegvns efJeYeeieekeÀ[s le¬eÀej
keÀjlee ³esles. l³eeyeeyele keÀe³eoîee®ee DeeOeej Ieslee ³eslees.
³eeHetJeea Yeeie yeepeejeceO³es Ieesì eUs Peeues Deensle. Goe. nIeesìeUe , kesÀleve HeejsKe ³eebveer kesÀuesuee yeBkeÀ IeesìeUe, lesueieer ³eebveer kesÀuesuee mì@cHe IeesìeUe, SDej
Fbef[³ee®es meb®eeuekeÀ ceuu³ee ³eebveer kesÀuesuee DeeefLe&keÀ IeesìeUe, mel³ece kebÀHeveer®es efoJeeUs F. IeesìeUs
keÀener DeeHeu³eeuee veJeerve veenerle. ³ee meJe& IeesìeU îeeb®ee HeefjCeece cnCepes Yeeieyeepeej, kebÀHev³ee, yeBkeÀe
³eeceO³es Peeuesuee Ye´<ìe®eej, ®eesjer ³ee mJe©Heele neslees. Hejbleg ne Hewmee iegbleJeCetkeÀ oejeb®ee Demelees.
l³eemeeþer l³eebvee mee³eyej keÀe³eoîeevegmeej le¬eÀej keÀjeJeer ueeieles. kebÀHeveer®es meef®eJe p³ee
iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeueer Deens l³eeb®eer ceeefnleer SkeÀ$e keÀªve mee³eyej iegvns DevJesefJeYeeieekeÀ[s iegvne oeKeue kesÀuee peelees. iegvne mee efyele Peeu³eeJej iegbleJeCetkeÀoejebvee vegkeÀmeeve YejHeeF&
ke˩ve efoueer peeles.
meb%eeHeve megefJeOeebceO³es Jee{ Peeueer Deens. leb$e%eeve efJekeÀefmele Peeues Deens. l³eecegUs DeeOegefvekeÀ
mJe©Hee®eer ceeO³ece sG H e ³ e e s i e e l e DeeCeueer Deensle. Dee@veueeF&ve J³eeHeej (Online Trading )ner
mebkeÀuHevee Del³eble Jesieeves efJekeÀefmele Peeueer Deens. l³eecegUs J³eeHeejele ieleer ÒeeHle Peeueer Deens.
ûeenkeÀebvee Iejyemeu³ee Jemlet Je mesJee Kejsoer keÀjC³ee®eer mee s³e GHeueyOe Peeueer Deens. l³eecegUs jeä^er³e Je
Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej J³eeHeejer J³eJenejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer Deens Hejbleg l³eeletve
HeÀmeJeCetkeÀer®es J³eJenej Heg{s ³esle Deensle. yeBkeÀe ®esKeeles ¬eÀceebkeÀ, Dee³e.SHeÀ.S.me er. keÀes[ vebyej Üejs
yeBkeÀeleerue jkeÌkeÀcee iee³eye kesÀu³ee peeleele.munotes.in

Page 46

46mee³eyej keÀe³eoîee®es Heeueve keÀjCes keÀe³e&He×leer (Procedure of Cyber Law
Compliance) :
1) mee³eyej iegvn eDevJesp³ee kebÀHeveer leerue iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ Pee uesueer Deens eEkeÀJee p³ee kebÀHeveerleerue F& -
yeBeEkeÀie J³eJenejeleerue jkeÌkeÀcee nmleiele Peeu³ee Deensle .c e e e f n l e e r ® e e r® e e s j e rP e e u e e rD e e n s . DeMee kebÀHev³ee
mee³eyej iegvne DevJeskeÀeieoHe$eeb®es HegjeJes meeoj keÀjeJes ueeieleele.
2) le¬eÀej Depee&®eer íeveCeer keÀjCes ë
kebÀHev³eebkeÀ[tve Deeuesu³ee Depee&®eer íeveCeer mee³eyej iegvne DevJespeeles. pes Depe& De³eesi³e Deensle les ÒeLece yeepetuee kesÀues peeleele. Je pes Depe& le¬eÀejervegmeej ³eesi³e
Jeeìleele l³eeJej ³ee efJeYeeieeleerue DeefOekeÀejer efJe®eej keÀjleele. l³eemeeþer ueeieCeejer ceeefnleer eEkeÀJee
keÀeieoHe$eeb®eer ceeieCeer kesÀueer peeles. kebÀHeveer®es meef®eJe ³ee efJeYeeieeuee ueeie Ceejer ceeefnleer HegjefJeleele Je
le¬eÀejkeÀl³ee¥vee ³eesi³e lees v³ee³e osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
3) vegkeÀmeeve YejHeeF& efoueer peeles ë
p³ee iegbleJeCetkeÀoejeb®eer e EkeÀJee kebÀHeveer®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeuesueer Deens l³eebvee vegkeÀmeeve YejHeeF&
osC³ee®eer J³eJemLee kesÀ ueer peeles . cetU jkeÌkeÀce DeefOekeÀ J³eepe mJe©Heele vegkeÀmeeve YejHeeF& Deme les.³ee
efJeYeeieeceeHe&Àle vegkeÀmeeve keÀl³ee&keÀ[s jkeÌkeÀces®e er ceeieCeer keÀ©ve ûeenkeÀeuee osC³ee®eer l³eebvee met®evee kesÀueer
peeles. eEkeÀJee F& -yeBeEkeÀie®es J³eJenej leeye[leesye HetCe& kesÀues peeleele.
4) v³ee³eeue³ee ceO³es oeJee oeKeue keÀjCes ë
ceesþîee jkeÌkeÀcee Jemetue keÀjC³eemeeþer iegvne DevJeskeÀl³ee&kej iegvne oeKeue kesÀuee peelees. l³eeceO³es meJe& ÒekeÀej®eer DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve YejHeeF& ®eer ceeieCeer
kesÀueer peeles. l³eeefMeJee³e ob[elcekeÀ keÀejJeeF& Je HeÀewpeoejer mJe©Hee®ee iegvne oeKeue kes Àuee peelees.
l³eecegUs vegkeÀmeeve keÀl³ee&uee efMe#ee nesT MekeÀles eEkeÀJee oesvnerner ÒekeÀej®³ee efMe#ee l³eeuee efou³ee
peeleele. 
5) iewjJ³eJenejebJej ÒeefleyebOe IeeueCes ë
DeMee ÒekeÀej®es iewjJ³eJenej JeejbJeejIe[le Deensle. l³eemeeþer DeMee J³eJenejebJej ÒeefleyebOe
IeeueCes ,Yeeieyeepeej efve³eceeJeueer®ee DeJeuebye keÀjCes, kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s le¬eÀej veeWoJeCes,
mesyeerkeÀ[s le¬eÀej keÀjCes, v³ee³eeue³eele oeJee oeKeue keÀjCes, oesve He#eele keÀe³eosMeerj keÀjej keÀjCes
DeMee efJ eefJeOe ÒekeÀej®³ee Ghee ³e ³eespevee meg®eef Jeu³ee Deensle. ³eeyeeyeleerle kebÀHeveer meef®eJee®eer YetefcekeÀe
cenÊJee®eer Demeles. l³eebvee ³eeyeeyele keÀener ceeefnleer GHeueyOe Peeu³eeme l³eebveer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee
efveoMe&veeme DeeCetve oîeeJeer Je mee³eyej keÀe³eoîee®ee DeeOeej oîeeJee. cnCetve kebÀHeveer GHe¬ eÀceeceO³es
mee³eyej keÀe³eoîee®es Heeueve keÀjCes ne Yeeie Deelee cenÊJee®ee þjuee Deens.
meef®eJeer³e ceevekeÀ (Secretarial standards ):
meef®eJee®eer keÀe³e&He×leer eEkeÀJee J³eJemee³e ne HeejbHeeefjkeÀ mJe©Hee®ee neslee. kebÀ Heveer eEkeÀJee
J³eJemee³eevegmeej l³eeceO³es efYeVelee nesleer. Hejbleg kebÀHeveer keÀe³eoîe eves meef®eJe J³eJemee³eeuee J³e eJemee ef³ekeÀmunotes.in

Page 47

47iegCeJeÊes®ee efvekeÀmebmLes®ee meYeemeo, ³ee mebmLes®es ÒeceeCeHe$e OeejkeÀ J³eeqkeÌle meef®eJe HeoeJej keÀece keÀ© MekeÀles. lemes®e
³eemebmLesves meef®eJeemeeþer pes efvekeÀmeef®eJe cnCetve keÀece keÀ© MekeÀles. kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 vegmeej kebÀHeveer J³eJene jc e b $ e e u e ³ e e ® ³ e e
(Ministry of Company Affairs )ceeO³eceeletve leer keWÀê Meemeveeve scebpetj kesÀueer Deensle.
F.me. 2000 meeueer Feqvmììîetì D ee@HeÀ kebÀHeveer mess¬esÀìjer peDee@HeÀ Fbef[³ee ves‘meef®eJeer³e
ceevekeÀ ceb[Ue®eer ’mLeeHevee kesÀueer Deens. meef®eJeer³e ceevekeÀ ceb[Ue leFeqvmììîetì Dee@HeÀ ®eeì&[&
DekeÀeQìbì Dee@HeÀ Fbef[³ee (ICAl)Feqvmììîetì Dee@HeÀ keÀe@mì De@v[ JekeÌme& DekeÀ eQìbìmed Dee@HeÀ Fbef[³ee
(ICWA)DeeefCe efJeefJeOe mebmLee Goe. efHeÀkeÌkeÀer ,meer.Dee³e.Dee³e., Demees®esce F. meom³e Deensle.
meef®eJeer³e ceevekeÀ le³eej keÀjleevee leHeMeerueJeej Òeef¬eÀ³ee keÀjeJeer ueeieles. meef®eJe ceevekeÀ ceb[Ueveer
JewOeeefvek eÀ DeesUKe Je DebceueyepeeJeCeer Yeejleemeeþer veJeerve Deens. Hejbleg DeeOegefvekeÀ J³eJemee³e peieleeceO³es
meef®eJeer³e J³eJemee³ee®es / keÀe³e&He×leer®es ÒeceeCeerkeÀjCe keÀjC³ee®³ee ¢efäves ner SkeÀ iejpes®eer yeeye ceeveueer
iesueer Deens.
efHeÀkeÌk eÀer-Federation of Indian Chamber of Commerce and Industry
FICCI -Yeejle er³e GÐeesie DeeefCe JeeefCep³e ceb[U.
meer.Dee³e.Dee³e. -Conf ederation of Indian Industr ies
CCI-
Demees®esce -(Associated Chamber of Commerce and Industry of India )
ASSOCH AM-Yeejleer³e GÐeesie DeeefCe JeeefCep³e ceb[U mecetn .
meef®eJeer³e ceevekeÀ e®escenÊJe DeeefCe DeeJeM³ekeÀlee ë
(Importance and Advantages of Secretarial standards) :
1) meef®eJeer³e keÀe³e&He×leerceO³es SkeÀJeeke̳elee efvecee&Ce keÀjlee ³esles ë
DeewÐee sefiekeÀ #es$eeceO³es PeHeeìîeeves Jee{ Peeueer Deens. l³eecegUs kebÀHeveer meef®eJeeuee ceeieCeer
Deeueer Deens. Òel³eskeÀ kebÀHeveer®es keÀecekeÀepe efYeVe ÒekeÀejs kesÀues peeles. Hejbleg meef®eJee®³ee keÀeceeceO³es
SkeÀleekeÀjCe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþ er meef®eJeer³e ceevekeÀe ®eer DeeJeM³ekeÀlee efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs
meef®eJeer³e keÀe³e&He×leerceO³es SkeÀJeeke̳elee efvecee&Ce keÀj Ces Meke̳e Peeues Deens.
2) kebÀHeveer keÀecekeÀepeeJej efve³eb$eCe þskeCe së
kebÀHeveer meef®eJee®es keÀecekeÀepe J³eJemLeeHeve DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e mJe©Hee®es Demeles. meef®eJee®³ee
iegCeJeÊesceO³es ³ee keÀecekeÀepee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. l³eecegUs kebÀHevee r®³ee J³eJemLeeHe keÀer³e DeeefCe
ÒeMeemekeÀer³e keÀeceeceO³e sefve³eb$eCe e®ee DeJeuebye kesÀuee pee lees. keÀeceeceO³es efMemle Je veerìvesìkesÀHeCee
Dee{Utve ³eslees.
3) kebÀHeveer ®es owvebefove keÀecekeÀepe megjefUleHeCes Heej Hee[ues peeles ë
meef®eJe er³ekeÀecekeÀepe e®ee mebbyebOe owvebefove keÀeceeMeer ³eslees. meef®eJeer³e ceevekeÀe cegUs keÀe³ee& ue³eerve
owvebefove keÀecekeÀepe J³eJeefmLeleHeCes Heej Hee[lee ³esles. l³eecegUs kebÀHeveer®³ee owvebefove keÀeceeceO³es
megjefUleHeCee Dee{Utve ³eslees. keÀeceeceO³es De®etkeÀlee Je efve³eefceleHeCee Dee{Utve ³eslees.munotes.in

Page 48

484) keÀece eceO³es keÀe³eosMeerj yeeye er Je efve³eceeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjlee ³esles ë
meef®eJee ueemeJe& keÀecekeÀepe kebÀHeveer keÀe³e oîeevegmeej Je l³eeleerue lejlegoervegmeej keÀjeJes ueeieles.
l³eecegUs keÀeces De®etkeÀ Je JesUsJej HetCe& keÀjCes meesF&®es peeles. Goe. kebÀHeveer® eer mLeeHevee, IeìveeHe$ekeÀ,
efve³eceeJeueer, GÎsMeHe$ekeÀ, kebÀHeveerceO³es nesCeeN³ee meYee, keÀeieoHe$ekeÀeb®eer veeWoCeer, meef®eJe, efnMesye
leHeemeCee rme F. ®eer vesceCetkeÀ, HegvevexceCetkeÀ, meb®eeuekeÀeb®eer efve³egkeÌleer F. meJe& keÀeces keÀe³e osMeerjefjl³ee
kesÀueer peeleele.
5) meYeeb®es efve³eespeve keÀjCes megueYe peeles ë
kebÀHeveer ceO³es p³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meYee Dee³eesefpele kesÀu³ee peeleele l³eeb®es efve³eespeve
meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles. Goe. efve³eecekeÀ meYee, Jeeefmeb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYee F. ³ee meYeeb®es HetJe&efve³eespeve keÀjCes, meYee YejefJeCes, FefleJe=Êe efueefnCes F.
meJe& keÀeces keÀe³eoîee leerue lejlegoervegmeej HetCe& kesÀueer peeleele. ³ee keÀeceec eO³es megmet$elee efvecee&Ce kesÀueer
peeles. meYes®eer met®evee, ieCemebK³ee, celeoeve, celeÒeefleefveOeer , þjeJe, efve³egkeÌleer, ceeveOeve Jee{efJeCes F.
kebÀHeveer keÀe³eoîeeleerue lejlegoervegmeej Het le&lee keÀjeJeer ueeieles .
6) meef®eJeer³e keÀecee ®eer iegCeJeÊee efJekeÀefmele keÀjCes ë
meef®eJee®es Heo ns SkeÀ meJe&iegCe mebHeVe J³eeqkeÌleceÊJee®es Heo mecepeues p eeles. meef®eJeer³e ceevekeÀ
þjJetve efou³eecegUs meoj ceevekeÀe®ee DeJeuebye keÀ©ve meef®eJe keÀeces keÀ© ueeieues Deensle. ICSlves SketÀCe
10 meef®eJe ceevekesÀ (S.S.)veceto kesÀueer Deensle. l³eeuee mess¬esÀìjer ³eue mìB[[&med Demes cnCeleele .³ e e
ceevekeÀecegUs meef®eJeer³e keÀe³e&ÒeCeeueer ceO³es iegCeJeÊee meceeefJeä keÀjC³eele Deeueer Deens DeeefCe iegCeJeÊee
efJekeÀefmele nesle Deen s. l³eecegU s meef®eJeer³e keÀeceeceO³es ÒeceeCeye×lee Je iegCeJeÊee efometve ³eslees.
7) DeeefLe&keÀ J³eJenejeceO³es De®etkeÀlee Je HeejoMe&keÀlee efvecee&Ce keÀjlee ³esles ë
meef®eJeer³e ceevekeÀe cegUs kebÀHeveerleerue J³eJenejeb®es peceeKe®e& De®etkeÀle sves le³eej kesÀues peeleele. ³ee
peceeKe®ee&®eer leHeemeCeer ÒeceeefCele efnMesye leHeemeCeermeekeÀ[tve keÀ©ve Iesleueer peeles. l³eeveblej ns
peceeKe®e& Je DeeefLe&keÀ He$ekeÀebvee meYeemeoeb®³ee Jeeef³eemeesyele efnMesye leHeemeCeermee ®³ee DenJeeueeuee cebpegjer Iesleueer peeles. l³eecegUs kebÀHeveerleerue DeeefLe&keÀ
J³eJenej De®etkeÀ DeeefCe HeejoMe&keÀHeCes keÀje³euee meg©Jeele Peeueer Je l³eeceO³es meele l³eefvecee&Ce kesÀues
peele Deens.
8) kebÀHeveer®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele Jee{ Peeueer Deens ë
kebÀHeveer ®es meJe& J³eJenej kebÀHeveer®³ee veececegêsves ®eeueleele. kebÀHeveer®ee He$eJ³eJenej ne meef®eJeer³e
keÀecee®ee cenÊJee®ee Yeeie mecepeuee peelees. ®eebieu³ee He$eJ³eJenejecegUs kebÀHeveer®es peveceeCemeeleerue
ueewefkeÀkeÀ cetu³e Jee{erme ueeieles. He$eJ³eJenejecegUs kebÀHeveer®es yee¿epeieeMeer Je HeeþerjeKes ³eeb®³eeyejesyej®es
mebyebOe efJekeÀefmele nesleele. l³eecegUs kebÀHeveer®eer Òeeflecee efJekeÀefmele nesles Je veeJeueewefkeÀ keÀJe=×er nesles.
meef®eJeer³e ceevekesÀ (1 les 10) (Secretarial standards) :
Feqvmììîetì Dee@HeÀ kebÀHeveer mess¬esÀìjer peDee@HeÀ Fbef[³ee ves(ICSl)ves SketÀCe 10 meef®eJeer³e
ÒeceeCekesÀ efveef½ele kesÀueer Deensle.munotes.in

Page 49

491) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee yewþke ÀermeboYee&le meef®eJeer³e ceevekeÀ -1
2) meJe&meeOeejCe meYes®³ee yewþkeÀermeboYee&le meef®eJeer³e ceevekeÀ -2
3) ueeYeebMe meboYee&le meef®eJeer³e ceevekeÀ -3
4) veeWoJener Je uesKeer veeWo ermeeþer meef®eJeer³e ceevekeÀ -4
5) FefleJe=Êeemeeþer meef®e Jeer³e ceevekeÀ -5
6) Yeeie Je keÀpe&jesKes nmleeblejCe meboYee&le meef®eJeer³e ceevekeÀ -6
7) þjeJe mebcele keÀjCesyeeyele meef®eJeer³e ceevekeÀ -7
8) kebÀHeveer®eer veececegêe GceìefJeCesyeeyele meef®eJeer³e ceevekeÀ -8
9) YeeiepeHleer meboYee&le me ef®eJeer³e ceevekeÀ -9
10) meb®eeuekeÀ DenJeeue mebyebOeer meef®eJeer³e ceevekeÀ -10
JejerueHewkeÀer meef®eJeer³e ceevekeÀ 1, 2 Je 3 F. Jee Hejele Deensle. lemes®e keWÀê mejkeÀejves
meJeuele efouesu³ee kebÀHeveeruee meef®eJeer³e ceevekeÀ 2ueeiet nesle v eener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe. 1. Keeueerue ÒeMvee®eer GÊejs SkeÀe Jeeke̳eele efuene.
1) mesyeer(SEBI )®ee DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees?
2) mesyeer®eer oesve keÀe³ex meebiee.
3) mesyeer®e soesve DeefOekeÀej meebiee .
4) ceO³emLeer DeeefCe meueesKee efvecee&Ce keÀjCeeN³ee oesve mesJee efJeMeo keÀje.
5) mee³eyej keÀe³eoîeeleerue oesve le¬eÀejeR®eer veeJes Ðee .
6) Dee³e.meer.Sme.Dee ³e.(ICSI)®ee DeLe& mHeä keÀje.
7) meef®eJeer³e ÒeceeCekeÀe®es oesve GÎsMe meebiee.
8) meef®eJeer³e oe sveceevekesÀ efJeMeo keÀje .
9) meef®eJeer³e ceevekesÀ keÀesCe efveef½ele keÀjlees ?
10) mesyeeryeeyele me ef®eJee ®eeroesvekeÀe³es& meebiee.
meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe (Secretarial Audit ):
kebÀHeveer ®esDebkesÀ#eCe eEkeÀJee efnMesye leHeemeCeer DeeefCe meef®eJeer³ e DebkesÀ#eCe ³eeceO³es HeÀjkeÀ Deens.
kebÀHeveer DebkesÀ#eCe eceO³es kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®eer leHeemeCeer kesÀueer peeles lej meef®eJeer³ e
DebkesÀ#eCe eceO³es kebÀHeveer®³ee keÀe³eosefJekeÀe³eoe 1956 vegmeej kesÀueer peeles. lemes®e kebÀHeveer keÀe³eoîeeves þjJetve efouesu³ee meJe& efve³eceeb®es Heeueve
kebÀHeveerue e keÀjeJes ue eieles. kebÀHeveer keÀe³eoîeeceO³es 1974 meeueer megOeejCee keÀjC³eel eD e e u e e rD e e n s . ³ee
keÀe³eoîee®es meg×e kebÀHeveeruee Heeueve keÀjeJes ueeieles. l³eeveblej kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ne DeefmlelJeele
Deeuee Deens. kebÀHeveer keÀe³eoîee®eer J ³eeHleer kebÀHeveer®es SketÀCe keÀecekeÀepe, mebmLeelcekeÀ keÀe³eos; DeeefLe&ke À
keÀe³eos F. ÒekeÀej®es Deensle.
kebÀHeveer keÀe³eoîee ceO³es kebÀHeveer ®eermLeeHevee, kebÀHeveer®eer veeWoCeer, IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer,
GÎsMeHe$ekeÀ, Yeeb[Jeue GYeejCeer, Yeeieyeepeeje®es ÒeceeCeHe$e IesCes, kebÀHeveer ®³ee meYeeb®es Dee³eespeve keÀjCes,munotes.in

Page 50

50Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjCes, Yeeie nmleeblejCe keÀjCes, ueeYeebMe Jee{e³euee HejJeeveieer osCes,
veHe̳ee®es efJeYeepeve keÀjCes, jeKeerJe efveOeer GYeejCes F. ®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. mebmLeelcekeÀ
keÀe³eoîeeceO³es kebÀHeveer®es keÀecekeÀepe keÀjC³eemeeþer JeGoe. keÀeceieej keÀe³eoe, keÀeceieej keÀu³eeCe keÀe³eoe, cekeÌlesoejer ÒeefleyebOe J³eeHeej He×leer keÀe³eoe,
(MRTP )efJeosMeer efJeveerce³e J³eJemLeeHeve keÀe³eoe, mHeOexyeeyele®ee keÀe³eoe, He³ee&JejCe efJekeÀe³eoe, YesmeU ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe F. J³eJemee³eebleie&le keÀe³eoîee®ee kebÀHeveeruee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
DeeefLe&keÀ keÀe³eoîeeceO³es Yeeb[JeueeMeer mebbyebefOele keÀe³eos efJe®eej eleIesleues peeleele. Goe.
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjleevee efkeÀceeve DeefYeoeve ÒeeHle keÀjeJes ueeieleele.
kebÀHeveer®eer cenmetue pecee, Ke®e& F. ®ee meceeJesMe keÀjeJee ueeielees. kebÀHeveeruee JesieJesieUîee ÒekeÀej®es keÀj
YejeJes ueeieleele. Goe. GlHeVe keÀj, GlHeeove keÀj, meercee MegukeÀ, Dee³eele -efve³ee&le keÀj, ceeue efJe¬eÀer
Je ceeue Kejsoer F. ®³ee DevegÒekeÀjCeeceO³es ueneve ÒeceeCeele Dee{eJee IesC³ee®es þjefJeues Deens.
meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe ecegUs kebÀHeveer®es keÀecekeÀepe keÀe³eoîeeleerue ®eekeÀesjerÒeceeCes kesÀues peeles.
keÀe³eoîeeleerue ®eewkeÀìer®ee efJe®eej keÀ©ve keÀece kesÀu³eecegUs kebÀHeveeruee efve³eceyee¿e keÀecekeÀep eeyeeyele
keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee efMekeÌkeÀe yemele veener. Gueì kebÀHeveer®³ee keÀecekeÀepeeyeeyele vesnceer ®eebieueer ÒeMebmee
kesÀueer peeles. efve³ece ye× keÀecee®es kebÀHeveeruee vesnceer HeÀe³eos nesle Demeleele. efve³eceye× keÀece keÀjC³ee®eer
kebÀHeveeruee meJe³e ueeieles.
meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe e®eer iejpe DeeefCe cenÊJe (Need and Importance of
Secretarial Audit ):
1) keÀe³eos efJekebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 204 vegmeej meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe keÀjCes kebÀHeveer®³ee
¢efäkeÀesCe eletve HeÀe³eosMeerj yeeye Deens. meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe eÜejs kebÀHeveer keÀe³eoîee®ee efJe®eej Je l³eeleerue
lejlegboer®es Heeueve kesÀues peeles. kebÀHeveer J³eJemee³eeceO³es keÀe³eosMeerj yeeyeeR®es Heeueve keÀj C³eeme DeefOekeÀ
cenÊJe De ens. kebÀHeveer keÀe³eoîeeceO³es Peeuesues yeoue efJe®eejele IesTve l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer
peeles.
2) keÀeceeleerue $egìer Je ®etkeÀe MeesOelee ³esleele ë
meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe ns kebÀHeveer J³eJemee³eeceO³es ke Àe³eos efJelejlegoer F. ®ee efJe®eej keÀjles. l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀu³eeveblej cetu³eceeHeve eEkeÀJee keÀecee®eer
leHeemeCeer kesÀueer peeles l³eeceO³es pej keÀener oeskeÀjC³ee®eer mebOeer Deens. l³eecegUs keÀeceeceO³es De®etkeÀlee ÒeeHle keÀjlee ³esles.
3) kebÀHeveeruee nesCeeje OeeskeÀe eEkeÀJee vegkeÀmeeveer meÒeefleyebOe Ieeuelee ³eslees ë
kebÀHeveer keÀe³eosefJeGoe. vegkeÀmeev eerme peyeeyeoej DeefOekeÀeN³eeJej ob[elcekeÀ keÀejJeeF& eEkeÀJee efMe#ee DeLeJee oesvnerner
ÒekeÀej®³ee efMe#ee nesleele. kebÀHeveer®³ee mLeeHevesceO³es J³eJemee³e ÒeejbYe oeK euee, J³eJemee³ee®eer Je=×er,
Yeeb[Jeueele Jee{ keÀjCes F. ceO³es De[LeUs efvecee&Ce nesleele. meb®eeuekeÀeb®es kebÀHeveerceO³es efJeveekeÀejCemunotes.in

Page 51

51efnlemebbyebOe Demeu³eeme DeMee ke=Àleer kebÀHeveer®³ee efnlee ®³ee ¢efäves yeeOekeÀ þjleele. meef®eJeer³e
DebkesÀ#eCe ecegUs DeMee ke=ÀleeRvee DeeUe Ieeuelee ³eslees.
4) J³eJemee³ee® es cetu³eceeHeve keÀjlee ³esles ë
meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe eÜejs kebÀHeveer J³eJemee³ee®es cetu³eceeHeve keÀjlee ³esles. l³eeÜejs kebÀHeveerves
þjefJeuesueer GefÎäs DeeefCe l³eeHewkeÀer efkeÀleer GefÎäs HetCe& Peeuesueer Deensle ³ee®ee Dee{eJee Ieslee ³eslees.
cetu³eceeHeveecegUs keÀeceeleerue oesl³ee®ee HeÀe³eoe J³eJemee³eeuee neslees. J³eJemee³ee®³ee keÀecee ®eer De®etkeÀlee efveOee&jerle kesÀueer peeles.
5) J³eJemee³ee® ³ee keÀecekeÀepeeJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles ë
meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe emeeþer keÀeceeceO³es iegCeJeÊee DeHesef#ele Demeles. l³eecegUs mebyebefOele keÀce&®eejer
Jeie& meelel³eeves o#e jent vekeÀece keÀjle Demelees. DeeHeu³ee keÀeceeceO³es oesmeelel³eeves Òe³elve keÀjeJes ueeieleele. l³eecegUs J³eJemee³ee®³ee SketÀCe keÀecekeÀepeeJej ÒeYeeJe erHeCes efve³eb$eCe
þsJeCes Meke̳e Deens.
6) J³eJem LeeHeve Je ÒeMeeme veeuee ceole nesles ë
meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe DeeefCe J³eJemee³ee®ess J³eJemLeeHeve DeeefCe ÒeMeemeve ³eeb®ee peJeU®ee mebbyebOe
Deens. meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe ecegUs J³eJemee³eeleerue keÀecekeÀepeeceO³es megOeejCee nesles. l³ee®es J³eJemee³eeuee
efJeefJe OeueeYe nesleele. J³eJemee³ee®es keÀecekeÀepe HeejoMe&keÀlesves kesÀues peeles. J³eJemee³ee®eer peveceeCemeeleerue
Òeeflecee ®eebieueer nessles. J³eJemee³ee® ³ee veeJeueewefkeÀkeÀe leJee{ nesles. kebÀHeveer YeeieOeejkeÀebvee ®eebieuee efJeéeeme
osT MekeÀle es. kebÀHeveer J³eJemee³ee®ee keÀejYeej ®eesKeHeCes kesÀuee peelees.
meef®eJeer³e DebkesÀ#eC ee®eerJ³eeHleer (Scope of S ecretarial Audit ):
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 204 (1) vegmeej meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe Heg{erue kebÀHev³eebvee
ueeiet keÀjC³eele Deeues Deens.
1) met®eerye× kebÀHeveer ë
p³ee kebÀHeveer vesDeeHeu³ee Yeeieeb®eer veeWo ceev³eleeÒeeHle Yeeieyeepeejele kesÀuesueer Deens. DeMeer
kebÀHeveer cnCepes met®eerye× kebÀHeveer nes³e. DeMee kebÀHeveer meeJe&peefvekeÀ ce³ee&efole kebÀHeveer Dem et MekeÀles.
Yeeieyeepeejele veeWoCeer kesÀuesu³ee kebÀHev³eebvee kebÀHeveer keÀe³eoe Je Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeefvece³e ceb[Ueves
(mesyeer) Ieeuetve efouesueer meJe& ceeie&oMe&keÀ leÊJes Je lejlegoeR®es Heeueve keÀjeJes ueeieles.
2) ª. 50 keÀesìer eEkeÀJee DeefOekeÀ Jemetue Yee b[Jeue Demeuesueer meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ë
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®es efkeÀceeve Jemetue Yeeb[Jeue efve³eceeJeueerceO³es veceto keÀjeJes ueeieles. p³ee
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es Jemetue Yeeb[Jeue ª. 50 keÀesìer eE keÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens. DeMee
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) ª. 250 keÀesìer eEkeÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Guee{eue Demeuesueer meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ë
meg©Jeeleer®³ee keÀeUele meeJe&pe efvekeÀ kebÀHev³eeb®eer Jeeefl³eebvee meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe mekeÌleer®es vemeles. Hejbleg p³ee meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®e erJeeefGuee{eue ª. 250 keÀesìer eEkeÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens. DeMe e meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee meef®eJeer³e
DebkesÀ#eCe DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 52

524) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®eerog³³ece Demeuesueer Keepeieer kebÀHeveer ë
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ner OeejkeÀ kebÀHeveer Demetve efleve sK e e p e i e e r kebÀHeveer®es 50…Hes#ee peemle
Yeeie Kejsoer keÀ© vel³ee kebÀHeveer®es efve³eb$eCe keÀjles Je peer meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer Keepeieer kebÀHeveer®³ee
meb®eeuekeÀeb®eer efve³egkeÌleer DeLeJee ye[leHeÀea keÀ© MekeÀles DeMe erog³³ece Keepeieer kebÀHeveeruee meef®eJeer³e
DebkesÀ#eCe keÀjeJes ueeie les.
meef®eJeer³e DebkesÀ#eC ee®eer keÀe³e&He×leer DeeefCe ìHHes (Procedure &S t a g e s of
Secretarial Audit ):
1) meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee kebÀHev³eebveer HetJe&le³eejer keÀjCes ë
p³ee kebÀHev³eebvee meef®eJe er³e DebkesÀ#eCe ueeiet keÀjC³eele Deeues Deens DeMee kebÀHev³eebvee keÀe³e&Jeener
keÀjeJeer ueeieles. ner SkeÀ meelel³eeves keÀjeJeer ueeieCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. l³eemeeþer kebÀHeveeruee ojJemeef®eJeer³e DebkesÀ#eCe Òeef¬eÀ³esuee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe met®eerye× kebÀHeveer ;ª.
50 keÀesìer Jemetue Yeeb[Jeue Demeuesueer meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer; ª. 250 keÀesìer eEkeÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ
DeeefLe&keÀ JeeefkebÀHeveer F.veemeef®eJeer³e DebkesÀ#eCe kebÀHeveer keÀe³e oîeeve gmeej ueeiet k eÀjC³eele Deeues Deens.
2) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesle þjeJe cebpetj keÀjCes ë
meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe ns ojJeþjJeeJes ueeieles. ner Jecebb[Ue®³ee meYesle cebpetj keÀjeJee ueeielees.
3) meef®eJeer³e DebkesÀ#e keÀe®eer vesce CetkeÀ keÀjCes ë
meef®eJeer³e DebkesÀ#e keÀe®eer efve³egkeÌleer Je Jesleve þjefJeCes ³eeyeeyele meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesle
þjeJe Heeme kesÀuee peelees. p³ee J³ekeÌleerkeÀ[s Feqvmììîetì Dee@HeÀ kebÀHeveer mess¬esÀìjerpe Dee@HeÀ Fbef[³ee
(ICSl)³eemebmLes®es meom³e Demeuesues ÒeceeCe He$e Deens Je peer J³ekeÌleer meef®eJeer³e DebkesÀ#e Cecee®es keÀece
keÀjles Je DenJeeue meeoj keÀ© MekeÀles DeMee J³ekeÌleer®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. ner vesceCetkeÀ SkeÀ
JeMekeÀles.
4) keÀe³ eoîee leerue efve³ece Je lejlegoeR®es Heeueve keÀj Ces ë
meef®eJeer³e DebkesÀ#e keÀeueeDeeJeM³ekeÀ ueeieCeejer keÀeieoHe$ekesÀ, DeeefLe&keÀ efnMesye, keÀe³eosefJeomleSsJepe, meYee, meYes®eer FefleJe=Êe; ueeYeebMe JeeìHe; Yeeie Je keÀpe&jesKes efJeJejCeHe$ekeÀ, cenÊJee®es
þjeJe; (efJeMesosleele. mee f®eJeer³e DebkesÀ#e keÀeuee 30 meef®eJeer³e ceevekeÀeb®eer ceeefnleer Demeles. l³eevegmeej lesDebkesÀ#e Cee®es
keÀece HetCe& keÀjleele.
5) meef®eJeer³e DebkesÀ#e Ce DenJeeue le³eej keÀjCes ë
meef®eJeer³e DebkesÀ#e keÀ DeeHeu³ee keÀecee®ee DenJeeue oj leerve ceefnv³eebveer le³eej keÀjleele. lees
Form No. MR -3ceO³es meeoj keÀjleele. ne DenJeeue meb®eeuekeÀeb® ³ee DenJeeue emeesyele pees[eJee
ueeielees.munotes.in

Page 53

534.5 efve³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meef®eJee®³ee ÒeefleefveOeer mJe ©Hee®³ee mesJee b®ee DeY³eeme kesÀuee Deens.
Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeefvece³e ceb[U (mesyeer) yejesyej ÒeefleefveOeerÊJe keÀjCes, efJeefJeOe mebmLeebyejesyej
ceO³emLeer keÀjCes, l³eeb®³eeyejesyej meueesK³ee®es mebbyebOe ÒemLeeefHele keÀjCes, mee³eyej keÀe³eoîee®es He eueve
keÀjCes F. yeeyele meef®eJeeuee DeeHeueer mesJee Òeoeve keÀjeJeer ueeieles. Yeeieeb®es ef[ceìsefj³eeuee³ePesMeve
mebieCekeÀeÜejs kesÀues peeles. F& -yeBeEkeÀie J³eJenej F. ceO³es HeÀmeJeCetkeÀ nesle Demeles. DeMeeJesUer meef®eJeeuee
mee³eyej meef®eJee ®es Heo HesMee mJe©Hee®es Demeu³eecegUs meef®eJeer³e ceevekesÀ þjefJeC³eele Deeueer Deensle
l³eecegUss ³ee Heoe®eer iegCeJeÊee efìkeÀJetve þsJeC³eele Deeueer Deens. meef®eJeer³e DebkesÀ#e CeeceO³es kebÀHeveer keÀe³eos
Je l³eeleerue lejlegoeR®es efkeÀleHele DeJeuebye kesÀuee peelees ³eeyeeyele leHeemeCeer kesÀueer peeles.
4.6mJeeO³ee³e
Òe. 1. Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeefvece ³e ceb[Ue®³ee (mesyeer®³ee) keÀe³ee¥®ee Dee{eJee I³ee.
Òe. 2. Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeefvece³e ceb[Ue yeeyele meef®eJee®eer Yet efcekeÀe efJeMeo keÀje .
Òe. 3. ceO³emLeer Je meueesKee efvecee&Ce keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee mesJeeb®es JeCe&ve keÀje.
Òe. 4. `mee³eyej keÀe³e oîee®es Heeueve keÀjCes '³eeJej meefJemlej efìHeCe le³eej keÀje.
Òe. 5. `meef®eJeer ³eceevekesÀ 'cnCepes keÀe³e ? l³ee®es cenÊJe Je DeeJeM³ekeÀlee meebiee.
Òe. 6. meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe e®³ee keÀe³e&He×leer®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.
Òe. 7. Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) mesyeer®eer GefÎäs
ye) mee³eyej keÀe³e oîee®es Heeueve keÀe³e&He×leer
keÀ) meef®eJeer³e ceevekesÀ
[) meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe
F&) meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe e®eer J³eeHleer
munotes.in

Page 54

54IeìkeÀ -III
5
kebÀHeveer®ee omleSsJepe DeeefCe mLeeHevee -Yeeie 1
(COMPANY DOCUMENTATION AND
FORMATION) PART I
omleSsJepe (DOCUMENTARY)
IeìkeÀ j®evee :
5.1 GefÎ<ìs
5.2 ÒeemleeefJekeÀ
5.3 IeìveeHe$ekeÀ
5.3.1 IeìveeHe$ekeÀ eleerue meceeefJeä yeeyeer
5.3.2 IeìveeHe$ekeÀeleerue keÀueces eEkeÀJee lejlegoer
5.3.3 IeìveeHe$ekeÀele yeoue eEkeÀJee HeefjJele&ve keÀjCes
5.4 efve³eceeJeueer eEkeÀJee Hee5.4.1efve³eceeJeueer leerue Debleie&le yeeyeer / leHeMeerue
5.4.2efve³eceeJeueerle yeoue keÀjCes
5.5 ceeefnleerHe$ekeÀ
5.5.1ceeefnleerHe$ekeÀe®es ÒekeÀej
5.5. 2ceeefnleerHe$ekeÀe leerue cepeketÀj eEkeÀJee meceeefJe<ì yeeyeer
5.5. 3ceeefnleerHe$ekeÀeleerue Demel³e efJeOeeve
5.6 efve5.7 mJeeO³ee³e
5.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.kebÀHeveer ®eer mLeeHevee keÀjleevee DeeJeM³ekeÀ omleSsJepeeb®eer ceeefnleer efJeÐeeL³ee¥vee osCes.
2.IeìveeHe$ekeÀ ³ee omleSsJepee®es cenÊJe efJeMeo keÀj Ces.
3.IeìveeHe$ekeÀ eleerue m eceeefJeä yeeyeer, F. lejlegoer Je yeoue DeY³eemeCes .
4.efve³eceeJeueerleerue Debleie&le yeeyeer, efve³ece Je yeoue F. yeeyele efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer osCes.
5.ceeefnleer He$ekeÀe®es ÒekeÀej, meceeefJe<ì yeeyeer Je Demel³e efJeOeeve ³eeyeeyele ceeefnleer GH eueyOe keÀjCes.munotes.in

Page 55

555.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer GHe¬eÀceemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee omleSsJepeeb®ee
DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. l³eeceO³es IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer Je GÎsMeHe$ekeÀ ner leerve ÒecegKe
omle SsJepe kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee DeeJeM³ekeÀ Deensle. IeìveeHe$ekeÀ eÜejs kebÀHeveer®eer Ieìvee
efveef½ele kesÀueer peeles. l³eeÜejs kebÀHeveer®eer keÀe³e&keÀ#ee þjefJeueer peeles. kebÀHeveer®ee GÎsMe efveef½ele keÀ ©ve
l³eevegmeej keÀece keÀjCes m eesF&®es nesles. efve ³eceeJeueer ³ee omleSsJepeeÜejs kebÀHeveer Debleie&le J³eJemLeeHeve Je
l³eemebyebOeer kesÀuesu³ee efve³eceeb®ee Je lejlegoeR®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. lemes®e meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es nkeÌkeÀ,
DeefOekeÀej Je peyeeyeoeN³ee mHeä kesÀu³ ee peeleele. ceeefnleerHe$ekeÀ ns kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue GYeejCeer
keÀjC³eemeeþer Òeefme× keÀjeJes ueeieles. Yeeb[Jeue GYeejCeeryeeyele®eer meJe& ceeefnleer ³eeceO³es meceeefJeä kesÀueer
peeles. ceeefnleerHe$ekeÀeÜejs iegbleJeCetkeÀoejebvee kebÀHeveer®es Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer keÀjC³ee®es DeeJeenve
kesÀues peeles.
5.3 IeìveeHe$ekeÀ ë(MEMORANDUM OF ASSOCIATION
(MDA )
kebÀHev eermLeeHeve keÀjC³eeHetJeea efle®eer Ieìvee le³eej keÀjeJeer ueeieles. l³eeceO³es kebÀHeveer keÀesCel³ee
GÎsMeeves mLeeHeve Peeueer Deens. lees GÎsMe íeHeeJee ueeielees. kebÀHeveer ®³ee keÀe³ee&®eer J³eeHleer mHeäkesÀueer
peeles. IeìveeHe$ekeÀeceO³es yeoue keÀjlee ³esle veener. cnCetve ³ee omleSsJepe eìve Hee³eeYetle omleSsJepe Demes
cnCeleele. ³ee Ieìves®eer DeOeerve jentve keb ÀHeveeruee keÀecekeÀepe keÀjeJes ueeieles.
J³eeK³ee (Defin ition):
1) kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 2(28) vegmeej ’IeìveeHe$ekeÀ cnCepes kebÀHeveer®es cetueYetle omleSsJepe Deens
keÀer, pes keÀe³e oîeevegmeej le³eej keÀ©ve l³eeceO³es iejpesvegmeej yeoue keÀj lee ³eslees. “
2)kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2( 56)v e g m e e j JejerueÒeceeCes J³eeK³ee keÀjC³eele Deeueer Deens.
3)uee@[& ke@Àjvme
’IeìveeHe$ekeÀ cnCepes kebÀHeveer®eer meve o nes³e. p³eeceO³es kebÀHeveer®es DeefOekeÀej, ce³ee&oe Je GÎsMe
veceto kesÀue sp e e l e e l e . “
4)uee@[& mesueyeesve&
’IeìveeHe$ekeÀ cnCepes kebÀHeveer®e scenÊJee®es DeeefCe DeHeefjJele&veer³e efJeOeeve nes³e. l³eele efouesu³ee
GÎsMee vegmeej kebÀHeveer®es keÀecekeÀepe keÀjeJes ueeieles. “
5.3.1 IeìveeHe$ekeÀeleerue meceeefJeä yeeyeer ë
1) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee DeeHeu³ee veeJeeMeer MesJeìer ` ce³ee&efole' Demee Meyo JeeHejeJee ueeielees. lej
Keepeieer kebÀHeveeruee DeeHeu³ee veeJee®³ee MesJeìer ` Keepeieer ce³ee&efole' Demee Meyo JeeHejeJee
ueeielees.
2) p³ee jep³eele kebÀHev eer®eerveeWoCeer kesÀueer Deens l³ee jep³ee®es veeJe.
3) kebÀHeveer p³ee GÎsMeeves mLeeHeve kesÀueer Deens lees GÎsMe.munotes.in

Page 56

564) kebÀHeveer®ee J³eeHeej Flej jep³eeceO³es kesÀuee peeCeej Demesue lej l³ee jep³ee®³ee veeJee®ee GuuesKe
keÀjeJee ueeielees.
5) Yeeieeb veer eEkeÀJee nceerves ce³ee&efole kebÀHeveer Demeu³eeme meYeemeoeb®³ee peyeeyeoejer®ee GuuesKe
keÀjeJee ueeielees.
6) Yeeie Yeeb[Jeueeyeeyele YeeieOeejkeÀebveer peyeeyeoejer efveef½ele kesÀueer peeles.
7) IeìveeHe$ekeÀeJej me¿ee keÀjCeeN³ee ÒeJele&keÀebve er kebÀHeveer®ee efkeÀceeve SkeÀ Yeeie Kejsoer kesÀuesuee
DemeeJee efkeÀbJee Kejsoer keÀjC³ee®eer F®íe ÒekeÀì keÀjeJeer ueeieles.
8) IeìveeHe$ekeÀe lekebÀHeveer yee¿e J³ekeÌleeR®es mebyebOe mHeä kesÀues peeleele. Goe. YeeieOeejkeÀ,
keÀpe&jesKesOeejkeÀ, Hegj Jeþeoej, iegbleJeCetkeÀoej F.
9) IeìveeHe$ekeÀ kebÀHeveer®es ÒeJele&keÀ keÀjleele. meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es meele meYeemeo lej Keepeieer
kebÀHeveer®es 2 meYeemeo IeìveeHe$ekeÀ eJej mener keÀjleele. SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHeveermeeþer SkeÀ
meYeemeoe®eer me nerDeeJeM³ekeÀ Deens.
10) IeìveeHe$ekeÀeceO³es veeJe, mLeU, GÎsMe, peyeeyeoejer, Yeeb[Jeue, mebIeìve F. keÀueceeb®ee meceeJesMe
DemeeJee ueeielees.
11) kebÀHeveer ves IeìveeHe$ekeÀe yee¿e keÀece kesÀu³eeme les efve³eceyee¿e þjles.
5.3.2 IeìveeHe$ekeÀe leerue keÀueces eEkeÀJee lejlegoer (Sections or Provisions in
Memorandum of Association ):
1)veeJe keÀuece (Name Clause) :
kebÀHeveeruee mJeleë®es DeefmleÊ Je Demeu³eecegUs efleuee efle®³ee veeJeeves J³eJenej keÀjlee ³esleele.
kebÀHeveer®es ÒeJele&keÀ kebÀHeveer®³ee veeJee®eer efveJe[ keÀjleele.
kebÀHeveer ueeveeJee®eer efveJe[ keÀjleeve eKeeueerue yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
i)DeefmleÊJeele Demeuesu³ee kebÀHeveer®e eeEkeÀJee meec³e Demeuesu³ee veeJee®eer efveJe[ keÀjlee ³esle veener.
ii)veeJeecegUs kebÀHeveer Jej keÀe³eosMeerj iegvne veeWo efJeueepeeT ve³es.
iii)veeJe keÀesCel³eener mecetneuee GÎsMetve vemeeJes.
iv)veeJee Üejs keÀe³e oîeeleerue lejlegoeR®es Guue bIeve keÀ© ve³es.
v)veeJeeÜejs J³eeHeejer ef®evne®ee GuuesKe Demet ve³es.
vi)keWÀê eEkeÀJee jep³e mejkeÀej®³ee mebyebefOele veeJee®ee GuuesKe keÀjlee e³ e s C e e jv e e n e r .
vii)Yeeieeves eEkeÀJee nceerves ce³ee&efole kebÀHeveer®³ee veeJeeHeg{s `ce³ee&efole' Meyo efueefnCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
lej Keepeieer kebÀHeveermeeþer `Keepeieer ce³ee &efole' Demee Meyo Òe³eesie kesÀuee Heeefnpes. lej J³eeqkeÌleiele
kebÀHeveermeeþer ` SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHeveer 'D e m e sMeyo efueefnues Heeefnpes.
viii)kebÀHeveer ves DeeHeues veeJe Je HeÊee Demeuesuee HeÀuekeÀ (Board )kebÀHeveer®³ee meceesj
(keÀe³ee&ue³eem eceesj) le³eej keÀ©ve ueeJeuee Heeefnpes.
kebÀHeveeruee DeeHe u³ee veeJeele yeoue keÀjeJe³ee®ee Demeu³eeme lees keÀjlee ³eslees.
i)mJeleëntve kebÀHeveer DeeHeu³ee veeJeele yeoue keÀ© MekeÀles.
ii)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®esKeepeieer kebÀHeveerle ©He eblej keÀjCes eEkeÀJee Keepeieer kebÀHeveer®es meeJe&peefvekeÀ
kebÀHeveerle ©Heeblej keÀjCesmunotes.in

Page 57

57iii)kebÀHeveer®³ee veeJeele yeoue keÀjeJee Demee DeeosMe keWÀê mejkeÀejves efou³eeme kebÀHeveer®³ee
meJe&meeOeejCe meYesle efJeMes2)mLeU keÀuece (Domicile Clause) :
p³eejep³eele kebÀHeveer® esveeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³e Demesue l³ee®ee GuuesKe keb ÀHeveer®eer veeWoCeer
keÀjleevee keÀjeJee ueeielees. kebÀHeveer®³ee mLeeHevesHeemetve 30 e foJemee®³ee Deele kebÀHeveeruee DeeHeues
veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³e efveef½ele keÀjeJes ueeieles. kebÀHeveeryejesyej nesCeeje He$eJ³eJenej veeWoCeerke=Àle
keÀe³ee&ue³ee®³ee efþkeÀeCeer nesCes iejpes®es Deens.
veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³ee®es cenÊJe eEk eÀJee DeeJeM³ekeÀlee ë -
i)mLeU keÀueceevegmeej kebÀHeveer®es jeä^er³eÊJe mecepeles.
ii)kebÀHeveer®es yee¿e J³eeqkeÌle eEkeÀJee mebmLeebMeer mebbyebOe Demeleele l³eebvee kebÀHeveer®³ee HeʳeeJej mebHeke&À
keÀjCes meesF&®es peeles.
iii)kebÀHeveer®es keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepe, JewOeeefvekeÀ HegmlekesÀ, veeWoer eEkeÀJee omleSsJepe veeWoCeerke=Àle
keÀe³ee&ue³ee®³ee efþkeÀeCeer GHeueyOe Demeleele.
iv)kebÀHeveeruee Flejebyejesyej oeJee oeKeue keÀjleevee DeeHeues mLeU keÀesCel³ee jep³eele Deens ns
efveef½ele keÀ©ve keÀesCel³ee jep³eeleerue J³eeqkeÌle eEkeÀJee mebmLeeyejesyej oeJee oeKeue keÀjle Deenesle
³ee®ee Kegueemee keÀjeJee ueeielees.
mLeU keÀueceele yeoue keÀjCe së-
i)kebÀHeveer ueeSkeÀe Menjeletve ogmeN³ee Menjele eEkeÀJee SkeÀe ieeJeeletve ogm eN³ee ieeJeele DeeHeu³ee
keÀe³ee&ue³eeceO³es ÒemLeeve keÀjC³eele yeoue keÀjlee ³eslees. Hejbleg IeìveeHe$ekeÀele yeoue keÀjC³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee veener.
ii)SkeÀe®e jep³eeleerue SkeÀ ieeJe eEkeÀJee Menjeletve ogmeN³ee ieeJeele eEkeÀJee Menjele veeWoCeerk e=Àle
keÀe³ee&ue³eeceO³es yeoue keÀjC³eemeeþer meJe&meeOeejCe meYesle efJeMesiii)kebÀHeveeruee SkeÀe jep³ee letve ogmeN³ee jep³e ele veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³ee leyeoue keÀj eJe³ee®ee
Demeu³eeme meJe&meeOeejCe meYesle e fJeMes3)GÎsMe keÀuece (Object Clause) :
kebÀHevee r®eer mLeeHevee keÀesCel³ee GÎsMeeves kesÀueer Deens lees GÎsMe IeìveeHe$ekeÀeceO³es veceto keÀjeJee
ueeielees. Goe. kebÀHeveer®ee J³eJemee³e, kebÀHeveer®es keÀe³e&#e s$e, GÎsMe evegmeej kebÀHeveeruee DeeHeuee J³eJemee³e
keÀjC³ee®ee keÀe³eosMeerj DeefOekeÀej ÒeeHle neslees. cegK³e GÎsMe Je HetjkeÀ GÎsMe efveef½ele kesÀuesues DemeeJes
ueeieleele. kebÀHeveer®ee GÎsMe keÀe³e oîee®esGuuebIeve keÀjCeeje eEkeÀJee meceepeefJeje sOeerkeÀjCeeje vemeeJee.
4)peyeeyeoejer keÀuece (Liability Clause) :
³ee keÀueceevegmeej kebÀHeveer meYeemeoeb®eer peyeeyeoejer efveef½ele keÀjle Demeles. YeeieOeejkeÀ
kebÀHeveer®es efpeleke̳ee jkeÌkeÀces®es Yeeie Kejsoer keÀjleele eEkeÀJee Yeeieeb®³ eeoMe&veer eEkeÀcele FleHele DeLeJee
l³eeves kebÀHeveerkeÀ[s Yeeie mJe©Heele keÀj YejCee kesÀuesu³ee jkeÌkeÀcesFleHele l³ee®eer peyeeyeoejer efmeceerle
Demeles. nceerves ce³ee&efole kebÀHeveerceO³es meYeemeoeb®eer peyeeyeoejer l³ee®³ee ce³ee&osFleHele Demeles.
efJemepe&veemece³eer l³eeuee l³ee®eer peyeeyeoejer HetCe& keÀjeJeer ueeieles Hejbleg l³eeHes#ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀcemunotes.in

Page 58

58kebÀHeveeruee l³eeb®³eekeÀ[tve ceeieCeer keÀjlee ³esle veener. Yeeie Yeeb[Jeue Demeuesu³ee eEkeÀJee vemeuesu³ee
Dece³ee&efole kebÀHeve erleerue meYeemeoeb®eer peyeeyeoejer Dece³ee&efole Demeles.
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 veg meej kebÀHeveeruee meYeemeoeb®³ee peyeeyeoejer le yeoue keÀjlee ³esle
veener. keÀejCe kebÀHeveer meYeemeo ³eeceO³es peyeeyeoejeryeeyele keÀe³eosMeerj keÀjej Peeuesuee Demelees. Hejbleg
peyeeyeoejer le yeoue keÀjC³eemeeþer meYeemeo kebÀHeveerkeÀ[s uesKeer mJe©Heele Depe& keÀ© MekeÀleele.
5)Yeeb[Jeue keÀuece (Capital Clause) :
kebÀHeveer uee peemleerle peemle efkeÀleer Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjlee ³esF&ue l³eeuee DeefOeke=Àle
Yeeb[Jeue Demes cnCeleele. ns kebÀHeveer®es veeWoCeerke=Àle Yeeb[Jeue mecepeues peeles. kebÀHeveerves efJe¬eÀerme
keÀe{uesu³ee SketÀCe Yeeieeb®eer mebK³e e, Yeeieeb®eer oMe&veer eEkeÀcele Je YeeieYeeb[Jeuee®eer SketÀCe jkeÌkeÀce F.
ceeefnleer DeefOe ke=Àle Yeeb[Jeue eÜejs mecepeles. pej kebÀHeveeruee ³eeHes#ee DeefOekeÀ Yeeb[Jeue GYeejCeer
keÀjeJe³ee®eer Demesue lej Yeeb[Jeue DeefOekeÀeN³ee®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles Je Yeeb[Jeue keÀueceeceO³es
yeoue keÀjeJee ueeielees.
YeeieYeeb[Jeuee ceO³es yeoue keÀj leevee keÀbHeveer®³ee efve³eceeJeueerceO³es leMeer lejleto DemeeJeer
ueeieles. lemes®e Yeeb[Jeueele yeoue keÀjC³eemeeþer ³eesi³e keÀejCe eEkeÀJee mHeäerkeÀjCe I³eeJes ueeieles. Goe.
Yeeiee®es Yeeiemeeþ îeele©Heeblej keÀjCes, veJeerve Yeeiee®eer efJe¬eÀer keÀjCes, DeefOeke=Àle Yeeb[Jeueele Jee{ keÀjCes
F. keÀejCeebmeeþer Yeeb[Jeue keÀ ueceele yeoue keÀjleevee kebÀHeveeruee meJe&meeOeejCe meYesle meeceev³e þjeJe
cebpetj keÀ©ve I³eeJee ueeielees.
6)mebIeìve keÀuece (Association Clause) :
Ieìvee He$ekeÀe®³ee ³ee keÀueceele meYeemeo keÀbHeveer®³ee efveefce&leer®eer Ieesle³eej keÀjleevee mebIeìve keÀueceeceO³es meYeemeoe®es veeJe, HeÊee, ngodoe, J³eJemee³e F. SkeÀe
meeLeeroejemen veceto keÀjeJe³ee®es Demeles. lemes®e Òel³ eskeÀ meYeemeoeves efkeÀleer Yeeie Kejsoer keÀjeJe³ee®es
³ee®ee Kegueemee keÀjeJee ueeielees. meeJe&peefvekeÀ keÀbHeveer®eer mLeeHe vee keÀjleevee 7 meYeemeoeb®eer, Keepeieer
kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee oesve meYeemeoeb®eer mJee#ejer IesTve mebIeìve keÀuecee ®eerIeìveeHe$ekeÀele
veeWo keÀjeJeer ueeieles.
5.3.3 IeìveeHe$ekeÀe ceO³es yeoue eEkeÀJee HeefjJele&ve keÀjCes (Alteration of
Memorandum ofAssociation ):
IeìveeHe$ekeÀ ns efmLej mJe©Hee®es Demeues lejer l³eeceO³es yeoue eEkeÀJee keÀueceeceO³es yeoue
keÀjlee ³eslees.
1)veeJeeceO³es yeoue keÀjCes (Alteration of Name Clause ):
i)kebÀHeveeruee DeeHeu³ee veeJeele yeoue keÀjleevee keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.
ii)meJe&meeOeejCe meYesle þjeJe cebpetj keÀ jeJee ueeielees.
iii)efJeefMeä keÀejCeemeeþer veeJeele yeoue keÀjeJe³ee®ee efJeMesiv)þjeJee®eer SkeÀ Òele 15 efoJemeele veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s HeeþJeeJeer ueeieles.
v)veeWoCeer DeefOekeÀe jerkebÀHeveeruee veeJeele yeoue kesÀu³ee® es ÒeceeCeHe$e HeeþefJelees.
vi)kebÀHeveer®³ee veeJeele yeoue kesÀu³eecegUs keÀesCel³eener J³eeqkeÌle®³ee DeefOekeÀe jele yeoue nesle veener.munotes.in

Page 59

59vii)kebÀHeveerefJe©× v³ee³eeue³eele SKeeoe Keìuee ®eeuet Demeu³eeme kebÀHeveer®³ee veeJeele yeoue
kesÀu³ee veblej meoj Keìuee lemee®e ®eeuet jenerue.
2)kebÀHeveer®³ee mLeeve keÀueceele yeoue keÀjCes (Alteration of Domicile Clause ):
kebÀHeveeruee DeeHeu³ee veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³e e®³ee efþkeÀeCeeceO³es yeoue keÀjeJe³ee®ee Demeu³eeme
Heg{erue yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
i)efJeMesii)efJeMesiii)IeìveeHe$ekeÀe®eer veJeerve Òele íeHetve IesTve ceer oesvnerner jep³eeleerue veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s
HeeþefJeCes.
iv)v³ee³ee ue³ee®³ee DeeosMeeHeemetve leerve ceefnv³ee®³ee Deeble veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s Heeþ JeeJeer
ueeieles.
v)kebÀHeveer®³ee mLeeveele Peeu³eeHeemetve 1 ceefnv³ee®³ee Deele keÀe³ee&ue³e p³ee jep³eele mLeueeblejerle
Peeues Deens. l³ee jep³e eleerue veeWoCee rDeefOekeÀeN³ee keÀ[s veJeerve yeoueuesu³ee Heʳeemen met®evee
I³eeJeer ueeieles.
kebÀHeveer uee mLeeveele yeoue keÀjleevee l³ee®e jep³eele SkeÀe Menjeletve ogmeN³ee Menjele Je l³ee®e
Menjele Je l³ee®e Menjele SkeÀe Yeeieeletve ogmeN³ee Yeeieele keÀe³ee&ue ³e mLeeveele yeoue keÀjlee ³esles.
3)GÎsMe keÀueceele yeoue keÀjCes (Alteration of Object Clause ):
Heg{erue HeefjefmLeleerle kebÀHeveeruee GÎsMe keÀueceele yeoue keÀjlee³eslees.
i)kebÀHeveer®e e J³eJemee³e keÀeìkeÀ mejerves eEkeÀJee keÀe³e&#ecelesves ®eeueefJeCes.
ii)DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀ©ve kebÀHeveer®³ee GÎsMe e®eer Hetle&lee keÀjCes³e
iii)kebÀHeveer®³e ekeÀe³ee&®ee efJemleej keÀjCes / Jee{.
iv)kebÀHeveer®³ee cegK³e GlHeeoveeMeer efveie[erle HetjkeÀ GlHeeove eEkeÀJee J³eJemee³e meg© keÀjCes.
v)kebÀHeveer®³ee GÐeesiee®ee eEkeÀJee J³eJemee³e e®eeSKeeoe Yeeie efJe¬eÀerme keÀe{Ces .
vi)Flej kebÀHeveer yejesyej SkeÀ$eerkeÀjCe keÀj Ces.
vii)³eeHewkeÀer SKeeoe JesieUe GÎsMe Deme Ces.
kebÀHeveeruee GÎsMe keÀueceele yeoue keÀjlee vee Heg{ erue keÀe³e&He×leer®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeiele es.
i)kebÀHeveer®³ee meYesle efJeMesii)DeMee yeoueemeeþer v³ee³eeue³ee®eer HejJeeveieer efceUefJe Ces.
iii)veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s Depe& keÀj Ces.
iv)GÎsM e keÀuece yeoueeme cebpetjer efceUeu³eeJej leerve ceefnv³eele Deele v³ee³eeue³ee® ³ee DeeosMee®eer
ÒeleJe IeìveeHe$ekeÀ yeouee®eer Òele veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJeer ueeieles.
v)veeWoCeer DeefOekeÀe jerGÎsMe keÀuecee leyeoueeme HejJeeveieeryeeyele®es ÒeceeCeHe$e kebÀHeveeruee oslees.munotes.in

Page 60

604)os³elee keÀueceele yeoue keÀjCes (Alteration of Liability Clause ):
YeeieOeejkeÀ eEkeÀJee meYeemeoeb®eer peyeeyeoejer l³eebveer Kejsoer kesÀuesu³ee Yeeie jkeÌkeÀcesFleHele
ce³ee&efole Demeles. Hejbleg kebÀHeveer DeeHeu³ee meb®eeuekeÀeb®³ee peyeeyeoejerceO³es Jee{ keÀjlee ³esles HeCe l³eemeeþer
meb®eeuekeÀeb® eer uesKeer mebceleer I³eeJeer ueeieles. J³eJemLeeHekeÀeb®³ee peyeeyeoejerceO³es Jee{ keÀjlee ³esles .
5)Yeeb[Jeue keÀueceele yeoue keÀjCes (Alteration of Capital Clause ):
kebÀHeveer ueeDeeHeu³ee DeefOeke=Àle Yeeb[Jeueele yeoue keÀjlee ³esl ees.
i)DeefOeke=Àle Yeeb[Jeue Jee{ keÀjC³ee yeeyele®ee GuuesKe efve³eceeJeueerle kesÀuesuee Heeefnpes.
ii)Yeeb[Jeueele Jee{ keÀjC³eemeeþer meeceev³e þjeJe cebpetj keÀjeJee ueeielees.
iii)Yeeb[Jeueele keÀHeelekeÀjC³eemeeþer efJeMesiv)Yeeb[Jeueele yeoue keÀjleevee v³ee³eeue³ee®eer hejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.
v)v³ee³eeue³ee®eer Òele veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s heeþJeeJe er ueeieles.
5.4efve³eceeJeueer / HeeIeìvee He$ekeÀeÒeceeCes efve³eceeJeueer ne kebÀHeveer®³ee ¢efäkeÀesveeletve ogmeje cenÊJee®ee omleSsJepe
Deens. ne omleSsJepe kebÀHeveer®eer veeWoCeer keÀjleevee veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[sheeþJeeJee ueeiel ees.
kebÀHeveer®³ee keÀecekeÀepe e®es cetueYetle efve³ece ³eeceO³es DebleYet&le Demeleele. keÀecekeÀepee®es eEkeÀJee
J³eJemLeeHeveeyeeyele®es efve³ece, Deìer Je lejlegoer mHeä kesÀu³ee peeleele. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es nkeÌkeÀ,
DeefOekeÀej , keÀle&J³es, peyeeyeoeN³ee mHeä kesÀu³ee peeleele. lemes®e kebÀHeveer, meYeemeo Je l³eeleerue HejmHej
mebyebOe veceto kesÀues peeleele. efve³eceeJeueer cegUs keÀecee®eer efoMee, mJe©He mHeä nesles. Òel³eskeÀeuee DeeHeueer
peyeeyeoejer mecepeles. efve³ece m ecepeleele l³eevegmeej keÀeces keÀ©ve IesCes Je keÀece keÀjCes meesF&®es peeles.
SKee oîee kebÀHeveerves efve³eceeJeueer le³eej kesÀueer veener lej efleuee HeefjefMeä `De'ceOeerue efve³ece
ueeiet He[leele. keÀuece 28 vegmeej ns efve³ece JewOeeefvekeÀ De meleele. keÀuece 2 6vegmeej Dece³ee&efole
kebÀHeveer ,n c e e r v e s ce³ee&efole kebÀHeveer eEkeÀJee Keepeieer kebÀHeveeruee mJeleë®eer efve³eceeJeueer le³eej keÀjeJeer ueeieles.
ner efve³eceeJeueer IeìveeHe$ekeÀemeesyele veeWoJeeJeer ueeieles. keÀuece 2 7(1) vegmeej Dece³ee&o kebÀHeveeruee
meYeemeo mebK³ee Je YeeieYeeb[Jeue jkeÌkeÀce veceto keÀjeJeer ueeieles. nceerves ce³ee&efole kebÀHeveeruee meYeemeo
mebK³ee veceto keÀjeJeer ueeieles.
Keepeieer kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueer ceO³es Yeeie nmleeblejCeeJej yeb Oeves Demeleele. meYeemeoeb®eer
keÀceeue mebK³ee 50 Demeles. kebÀHeveer®es Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer Deece pevelesuee keÀjlee ³esle veener.
keÀuece 27( 3)v e g m e e j .
J³eeK³ee (Defin ation):
1)kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(5) :
’kebÀHeveer keÀe³e oîeevegmeej cetueleë le³eej kesÀuesues DeeefCe JesUesJesUer megOeeefjle keÀsuesues kebÀHeveer®es
Debleie&le J³eJemLeeHevee®es efve³ece cnCepes efve³eceeJeueer nes³e. “
2) ’kebÀHeveer ®³ee Debleie&le J³eJemLeeHevee®es efve³ece keÀjCeejs efve³ece cnCepes efve³eceeJeueer nes³e. “munotes.in

Page 61

615.4.1efve³eceeJeueer leerue Debleie&le yeeyeer eEkeÀJee leHeMeerue :
1) J³eJemLeeHekeÀ Je DeefOekeÀejer efve³egkeÌleer, Jesleve, keÀle&J³es Je DeefOekeÀej F.
2) meYes®eer met®evee , celeoevee®es nkeÌkeÀ, ÒeefleefveOeer ,c e l e o e v e ,i eCemebK³ee, FefleJe=Êe, meYee lenketÀye
keÀjCes.
3) kebÀHeveer®ee peceeKe®e&, efnMesye, DebkesÀ#eCe, ueeYeebMe, jeKeerJe efveOeer F.
4) Jesleve meefceleer, DebkesÀ#eCe meefceleer, J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer F. meefcel³ee®eer j®evee
le³eej keÀjCes Je mLeeHevee keÀjCes.
5) kebÀHeveer®e sYeeieYeeb[Jeue -Yeeieeb®es ÒekeÀej, oMe&veer eEkeÀcele, Yeeb[Jeuee®es efJeYeepeve F.
6) Yeeie efJe¬eÀer -Yeeie JeeìHe , nHlee ceeieCeer, Yeeie peHleer F.
7) YeeieOeejkeÀe b®esnkeÌkeÀ, keÀle&J³es Je peyeeyeoe N³eeF.
8) Yeeie nmleeblejCee yeeyele ®esefve³ece Je keÀe³e&He×leer, Yeeie ÒeceeCeHe$e osCes.
9) Yeeieeb®es Yeeiemeeþ îeele©Heeblej keÀjCes.
10)YeeieYeeb[Jeue ele yeoue keÀjCes -DeefOeke=Àle Yeeb[Jeueele Jee{ keÀjCe s, DeefOeke=Àle Yeeb[Jeueele
keÀHeele keÀjCes,
11)kebÀHeveer®e er veeWoCeeryeeyele®es efve³ece Je omleSsJepe.
12)kebÀHeveer®es yeesOeveece (cegêe) megj#ee DeeefCe Ghee³e.
13)vegkeÀmeeve YejHeeF&
14)ueJeeo J³eJemLee
15)kebÀHeveer®e s efJemepe&ve (keÀejYeej iegb[eUCes)
16)meb®eeuekeÀeb®eer ef ve³egkeÌleer, mebK³ee, keÀle&J³es, DeefOekeÀej Je peyeeyeoeN³ee.
17)veHe̳ee®es Yeeb[Jeueele ©Heeblej keÀjCes .(mecee³eespeve)
19)kebÀHeveer® ³eekeÀecekeÀepeele / keÀejYeejele megOeejCee keÀjCesyeeyele®es efve³ece Je lejlegoer.
20)kebÀHeveer®e eOeejCee efOekeÀej.
efve³eceeJeueer le³eej keÀjleevee efJe®eejele I³eeJe³ee®³ee DeeJeM³ekeÀ yeeyeer ë -
1) efve³eceeJeueer Jejme¿ee keÀjCeeN³ee meYeemeoebveer Debleie&le efve³eceebJej mener keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) kebÀHeveer®es efve³eceeJeueer Debleie&le efv e³ece íeHeerue DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) Òel³eskeÀ cepeketÀjemeeþer mJeleb$e Heefj®íso Je Heefj®ísoeuee ¬eÀceebkeÀ Demeuee Heeefnpes.
4) mener keÀjCeeN³ee meom³ee®es veeJe, HeÊee, J³eJemee³e, OeejCe kesÀuesu³ee Yeeieeb®eer mebK³ee F. cepeketÀj
DeHesef# ele Deens.
5) me¿ee kesÀuesu³ee meom³ee b®esmee#eeroej, l³eeb®eer veeJes, J³eJemee³e Je HeÊes osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
kebÀHeveer keÀe³e oeJe IeìveeHe$ekeÀeleerue lejlegoervegmeej meJe&meeOeejCe meYesle efJeMeskeÀ©ve efve³eceeJeueerle yeoue keÀjlee ³eslees. Goe. veJeerve efve³ece eEkeÀJee keÀe³e oîee®ee meceeJesMe keÀjCes,
veJeerve cepeketÀj meceeefJeä keÀjCes, keÀener cepeketÀj keÀe{tve ìekeÀCes, He³ee&³eer efve³eceeb®ee meceeJesMe keÀjCes,
efve³eceeJeueerle og©mleer keÀjCes F.munotes.in

Page 62

625.4.2efve³eceeJeueer leyeoue keÀjCes (Alteration of Articles of Association ):
Heg{erue yeeyeleerle DeeHeu³ee efve³eceeJeueerceO³es yeoue keÀjlee ³eslees.
De)efve³eceyee¿eles®es leÊJe (Doctrine of Ultra Vires ):
kebÀHeveeruee efve³eceeJeueer®³ee DeeOeervejentve DeeHeues keÀecekeÀepe keÀjeJes ueeieles. efve³eceeJeueer®³ee
ce³ee&oeb®es GuuebIeve keÀ©ve keÀece kesÀu³eeme l³eeuee efve³eceyee¿eles®es leÊJe Demes cnCeleele. Goe. meceepe
IeelekeÀ Jemlegb®es GlHeeove keÀjCes, DeMee ÒekeÀej®ee þjeJe yengceleeves DeLe Jee SkeÀcele evescebpetj Peeuee
Demeuee lejer l³eeuee DeLe& veener. Goe. kebÀHeveer®³ee veeJeele yeoue keÀjC³eemeeþer 9/10 celeeefOeke̳e
DeeJeM³ekeÀ Demeles. Demee efve³ece kebÀHeveer mLeeHeve keÀjlesJesUer kesÀuesuee vemelees. lees yeoue keÀ©ve I³eeJee
ueeielees DeLeJee efve³eceeb®es GuuebIeve kesÀues peeles.
ye)Debleie&le J³eJemLeeHevee®es leÊJe (Doctrine of Indoor Management ):
eflemeN³ee He#eeMeer kebÀHeveer ®³ee Jeleerves meb®eeuekeÀ efbkeÀbJee meef®eJeekeÀ[tve ®etkeÀ Peeu³eeme eflemeje
He#e vegkeÀmeeve YejHeeF&®eer ceeieCeer keÀ© MekeÀlees. eflemeje He#e meoj vegkeÀmeeveer®eer peyeeyeoejer
DeeHeu³eekeÀ[s eqmJekeÀejle veener. Goe. SKeeÐee meb®eeuekeÀeves DeeHeu³ee veelesJeeF&keÀeuee keÀpe&jesKes efoues.
l³ee J³eJenejeletve vegkeÀmeeve Peeu³eeme l ³eeuee Debleie&le J³eJemLeeHevee®es leÊJe Demes cnCeleele.
kebÀHeveerMeer J³eJenej keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRvee kebÀHeveer Debleie&le J³eJemLeeHeve eleerue kebÀHeveer®³ee
DeefOekeÀeN³eeb veerkesÀuesues keÀecekeÀepe yejesyej Deens eEkeÀJee veener ns HeenC³ee® eer iejpe vemeles. IeìveeHe$ekeÀ
eEkeÀJee efve³eceeJeueerÒeceeCes kebÀHeveer®eer ke=Àleer eEkeÀJee keÀecekeÀepe kesÀues peeles ns ie=efnle Oejues peeles eEkeÀJee
ceev³e kesÀues peeles. Debleie&le J³eJemLeeHeve e®esleÊJe ns kebÀHeveer yeensjerue J³ekeÌleeRv ee kebÀHeveerkeÀ[s mebj#eCe
osC³ee®es leÊJe Demes cnCeleele.
Debleie&le J³eJemLeeHeve e®³eeleÊJe euee Heg{erue DeHeJeeo Deensle.
1) De³eesi³e J³eJeneje®eer ceeefnleer eflemeN³ee He#eeuee Deens.
2) kebÀHeveerves kesÀuesuee þjeJe J³eLe& mJe©Hee®ee Deens. Goe .meef®eJeeves Keesì îeeme¿ee IesTve
omleSsJepe le³eej kesÀuee Demeu³eeme.
3) vesnceerHes#ee JesieUe J³eJenej kesÀuee Demeu³eeme.
Jejerue leervener ÒekeÀej eflemeN³ee He#eeuee ceeefnleer Demetvener l³eebveer kebÀHeveeryejesyej J³eJenej kesÀuee
lej ³e eyeeyelemebbyebefOele He#e mJeleë®e peyeeyeoej jenerue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) IeìveeHe$ekeÀ cnCepes keÀe³e ?
2) IeìveeHe$ekeÀ eleerue oesve meceeefJeä yeeyeer keÀesCel³ee ?
3) IeìveeHe$ekeÀeleerue mLeU keÀuecee®es cenÊJe SkeÀe Jeeke̳eele meebiee.
4) meYeemeoeb®eer peyeeyeoejer keÀMeeMeer mebbyebOe erle Deens ?
5) IeìveeHe$ekeÀeleerue veeJeele yeoue keÀjCes cnCepes keÀe³e ?
6) efve³eceeJeueerle yeoue keÀe keÀjeJee ueeielees ?
7) efve³ece yee¿eles®es leÊJecnCepes keÀe³e ?munotes.in

Page 63

638) IeìveeHe$ekeÀeleerue GÎsMe keÀuecee®ee DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees ?
9) keÀesCel³ee Heefj efmLeleerle Yeeb[Jeueele yeoue keÀjeJee ueeielees ?
10)Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) IeìveeHe$ekeÀeleerue GÎsMe keÀuece
ye) kebÀHeveer®³ee os³elee keÀueceele yeoue keÀjC es.
keÀ) efve³ece yee¿eles®es leÊJe
[) mebIeìve keÀuece
F&) efve³eceeJeueer / Hee5.5ceeefnleerHe$ekeÀ ë(Prospectus )GÎsMeHe$ekeÀ
kebÀHeveerleerue YeeieefJe¬eÀer meg© keÀjC³eeHetJeea meJe&meeceev³e pevelesuee Yeeie Kejsoer®es
ceeefnleerHe$ekeÀeÜejs DeeJeenve keÀjeJes ueeieles. ceeefnleerHe$ekeÀ eleerue ceeefnleer®eer Kee$eer keÀ©ve ueeskeÀ meoj
kebÀHeveerle Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer keÀ©ve iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer eEkeÀJee keÀ© ve³es Demee efveCe&³e Iesleele.
Keepeieer kebÀHeveeruee ceeefnleerHe$ekeÀeb®eer veeWo keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee vemeles. meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerves
ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× ve kesÀu³eeme efleuee `ceeefnleerHe$ekeÀe SsJepeer®es efveJesove 'veeWoJeeJes ueeieles. meb³egkeÌle
Yeeb[Jeueer mebmLesuee iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee efnlee®es mebj#eCe keÀjC³ee®³ee GÎsMe eves ceeefnleerHe$ekeÀ veeWoJeeJes
ueeieles.
J³eeK³ee (Defination ):
1)kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2( 36)vegmeej :
’ceeefnleerHe$ekeÀ cnCetve kebÀHeveer®es Òeefme× kesÀuesu³ee keÀe³eoeHe$ekeÀeuee ceeefnleerHe$ekeÀ Demes
cnCeleele. l³eeceO³es met®evee, peeefnjele eEkeÀJee HeefjHe$ekeÀeÜejs ceeefnleer Òeefme× kesÀueer peeles. meeJe&peefvekeÀ
þsJeer, Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer keÀjC³eemeeþer Deece pevelesuee DeeJeenve kesÀues p eeles.“
2) ’kebÀHeveer® esYeeie eEkeÀJee keÀpe&jesKes meeceev³e pevelesves Kejsoer keÀjC³eemeeþer pesDeeJeenve kesÀues
peeles l³eeuee ceeefnleerHe$ekeÀ Demes cnCeleele. “munotes.in

Page 64

645.5.1ceeefnleerHe$ekeÀ e®esÒekeÀej (Types ofProspectus ):
1)mebef#eHle ceeefnlee rHe$ekeÀ ë-
DeMee ÒekeÀje®³ee ceeefnleerHe$ekeÀ ele kebÀHeveer®³ee þUkeÀ yeeyeeR®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. Yeeie Je
keÀpe&jesKes efke¬eÀer keÀjC³eeyeeyele®eer ceeefnleer Je l³eemeesyele Yeeie Je keÀpe&jesKes ceeieCeerkeÀjCeejs Depe&
pees[uesues Deme leele. DeMee ÒekeÀej®es ceeefnleerHe$ekeÀ meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer YeeieefJe¬eÀer®³ee JesUer efJelejerle
keÀjles. DeMee ceeefnleerHe$ekeÀ leerue JeCe&ve ceespeke̳ee Meyoeble ceeb[uesues Demeles .
2)yengefJeOe ceeefnleerHe$ekeÀ (Shelf of Prospectus) :
meeJe&pee fvekeÀ kebÀHeveeruee Yeeie JekeÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjleevee Òel³eskeÀ JesUer veJeerve
ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀjeJes ueeieles. ceeefnleerHe$ekeÀ le³eej keÀjCes Je Òeefme× keÀjCes ner JesUKeeT yeeye
Deens cnCetve kebÀHeveer yengefJ eOe mJe©Hee®es ceeefnleerHe$ekeÀ le³eej keÀjles. nsceeefnleerHe$ekeÀ Heefnu³ee
efJe¬eÀerHeemetve SkeÀ JecenÊJee®³ee meJe& yeeyeer, ceeueceÊee ieneCe, Deveecele jkeÌke Àcee, keÀpe& jkeÌkeÀce, keÀesCeekeÀ[tve GHeueyOe
kesÀueer. ÒeLece efJe¬eÀer®³ee JesUer Je l³eeveblej®³ee efJe¬eÀer J³eJenejeHe³e¥le keÀesCeles yeoue Peeues F. ceeefnleer®ee
meceeJesMe kesÀuee peelees.
3)DeHegjs ceeefnleerHe$ekeÀ (Red Hearing Prospectus) :
meom³eeb ®eer³eeoer le³eej keÀjC³eeHetJeea kebÀHeveeruee leerve efoJemee Deieesoj kebÀHeveer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s
DeHegjs keÀe nesF&vee HeCe ns ceeefnleerHe$ekeÀ meeoj keÀjeJes ueeieles. ³eeceeefnleerHe$ekeÀ eleefJe¬eÀerme keÀe{uesuee
Yeeie Je keÀpe&j esK³eeb®eer mebK³ee , efkeÀbcele F. ®ee HetCe& leHeMeerue vemelees. meeJe&peefvekeÀ Yeeie JeeìHee®³ee JesUer
Demes ceeefnleerHe$ekeÀ JeeHejues peeles. efve³eefcele ceeefnleerHe$ekeÀeFleHele cenÊJe js[ nseEjie ceeefnleerHe$ekeÀ euee
efoues peeles.
4)uesìj D ee@HeÀ Dee@HeÀj (Letter of Offer ):
kebÀHeveer ÒeLece YeeieefJe¬eÀer keÀjleevee pes YeeieOeejkeÀ Yeeie Kejsoer keÀjleele. l³eebvee ogmeN³ee JesUer
YeeieefJe¬eÀer keÀjleevee Yeeie JeeìHe kesÀues peeleele. l³eebvee ÒeLece Kejsoer kesÀuesu³ee Yeeieeb®³ee mebK³es®³ee
keÀjCeeN³ee YeeieOeejkeÀebvee kebÀHeveer `uesìj Dee@HeÀ Dee@HeÀj 'HeeþefJeles l³eeceO³es kebÀHeveer®³ee ceeefnleer®ee /
ceeefnleerHe$ekeÀ e®ee meceeJesMe Demele es.
5)uesìj Dee@HeÀj (Offer Letter ):
pesJne kebÀHeveer Keepeieer mJe©Heele Yeeie J e keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjles. lesJne kebÀHeveer
iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee efveJe[keÀ ieìeuee Yeeie Kejsoer keÀjC³ee®eer cnCepes®e Dee@HeÀj uesìj osles. SketÀCe
Yeeieer OeejkeÀe bHewkeÀer keÀesCel³ee ieìeuee Yeeie Kejsoer keÀjC³ee®eer Dee@HeÀj Ðee³e®e er ns l³ee kebÀHeveerJej
DeJeuebyet veDemeles. Dee@HeÀj uesìjceO³es kebÀHeveer®³ee ceeefnleer ®ee eEkeÀJee ceeefnleerHe$ekeÀe®ee meceeJesMe Demelees.
5.5.2 ceeefnleerHe$ekeÀe leerue cepeketÀj eEkeÀJee meceeefJeä yeeyeer (Contents of
Prospectus ):
kebÀHev eer keÀe³eoe keÀuece 5 6vegmeej met®eer 2Yeeie `De' kebÀHeveer keÀe³eoe PePe ceO³es veceto
kesÀu³eeÒeceeCes ceeefnleerHe$ekeÀeceO³es Heg{erue cegÎs meceeefJeä DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 65

651) kebÀHeveer®eer cee efnleer ëkebÀHeveer®es veeJe, veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³ee®ee HeÊee, otjOJeveer ¬eÀceebkeÀ, F& -
cesue.
2) kebÀHeveer®ee cegK³e GÎsMe ëJ³eJemee³e, GlHeeove, mJe©He.
3) Iees1992 ceOeerue l ejlegoer efJe©× keÀesCeleerner yeeye vemeu³ee®es efveJesove ÐeeJes ueeieles.
4) lep%eeb®es efJeOeeve ëceeefnleerHe$ekeÀ eceO³es kebÀHeveer® es ef®eìCeerme, efnMesye leHeemeCeerme, keÀe³eosMeerj
meuue eieej F. peer leHeemeuesu³ee yeeyeeR®e s efJeOeeve ÐeeJes ueeieles. ceeefnl eerHe$ekeÀ e®es JeeìHe
keÀjC³eemeeþer lep%eeb®e eruesKeer mebceleer DeeJeM³ekeÀ Deens.
5) meb®eeuekeÀeb®eer mJee#ejer ëceeefnleerHe$ekeÀ eJej meJe& meb®eeuekeÀ eEkeÀJee DeefOeke=Àle DeefOekeÀeN³ee®eer
mJee#ejer DeeJeM³ekeÀ Deens.
6) ceeefnleerHe$ekeÀ e®eerveeWoCeer ë ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀjC³ee HetJeea SkeÀ Òele veeWoCeermeeþer veeWoCeer
DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[s HeeþJeeJeer ueeieles. l³eeJej Òeefme× keÀjC³ee ®eer leejerKe DemeeJeer.
7) ceeefnleerHe$ekeÀ e®es JeeìHe ëceeefnleerHe$ekeÀ veeWoCeer DeefOekeÀeN ³eebkeÀ[s oeKeue kesÀu³eeveblej 90
efoJemeeble lesÒeefme× ke sÀues Heeefnpes.
8) Yeeieebyeeyele®eer ceeefnleer ëYeeieeb®ee ÒekeÀej , mebK³ee, eEkeÀcele, Yeeie JeeìHee®ee leHeMeerue, Yeeie
nmleeblejCe, Yeeie HejleHesÀ[, Yeeie meeþe, YeeiepeHleer, metì osTv e eEkeÀJee DeefOekeÀ eEkeÀceleerleerues
Yeeie efJe¬eÀer, meeceev³e Yeeie Je DeûenkeÌkeÀ Yeeieeyeeyele®ee efJekeÀuHe, ueeYeebMee®es JeeìHe, Yeeie
DeefOeHe$e.
9) DeefOeke=Àle YeeieYeeb[Jeue , YeeieYeeb[Jeue ele Jee{ keÀjCes, keÀHeele keÀjCes.
10)YeeieefJe¬eÀ er®eernceer ëYeeie efJecesoej, keÀefceMeve, peesKeerce eqmJekeÀejCes.
11)kebÀHeveer®e sÒeJele&keÀ ëÒeJele&keÀ ebveer kebÀHeveer mLeeHeve keÀjleevee pecee kesÀuesueer jkeÌkeÀce, l³eebvee keÀener
ueeYe efouee Demeu³eeme.
12) meYeemeoeb®eer ceeefnleer ënkeÌkeÀ, meYesuee GHeefmLele jenCes, celeoeve keÀjCes, Yeeie nmleeblejCe,
ceeefnleer ÒeeHle ne sCes,ueeYeebMe efceUCes.
13) ÒeeLeefcekeÀ Ke®e& ëkebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee nesCeeje Ke®e&.
14)meb®eeuekeÀeb®eer ceeefnleer ëmeb®eeuekeÀeb®eer mebK³ ee, l³eebveer Iesleuesues Hee$elee Yeeie, mebYeeJ³e
meb®eeuekeÀ, J³eJemLeeHekeÀ, HeoeefOekeÀejer F. veeJes, HeÊes, J³eJemee³e, ceeveOeve, meb®eeuekeÀ
ceb[Ue®³ee meYee, Hee$elee, efve³egkeÌleer, efnlemebyebOe.
15)keÀpe&jesKes OeejkeÀebyeeyele ®eer ceeefnlee rëkeÀpe&jesKes ÒekeÀej , efJe¬eÀer, keÀpe&jesKes OeejkeÀeb®ee HetCe&
leHeMeerue.
16) ceeueceÊeeefJe17) veHeÀe ëveHe̳ee®es efJeYeepeve, ueeYeebMe JeeìHe, jeKeerJe efveOeer, Fle j efveOeer, veHe̳ee®es
Yeeb[JeueerkeÀjCe.
18) veHeÀeleesìe He$ekesÀ ëkebÀHeveer®es peceeKe®e&, DeeefLe&keÀ He$ekesÀ, veHeÀe leesìe He$ekeÀ, leeUsyebo,
DeeefLe&keÀ DenJeeue.munotes.in

Page 66

6619) efnMesye leHeemeCeerme ëefnMesye leHeemeCeerme e®eer vesceCetkeÀ, efnMesye leHeemeCeer , efnMesye leHeemeCeer
DenJeeue.
20) efve³eceeJeueer .
ob[elcekeÀ keÀejJeeF& ë
ceeefnleerHe$ekeÀ eleerue lejlegoeR®es Heeueve ve kesÀu³eeme kebÀHeveerJej Heg{erueÒeceeCes ob[elcekeÀ
keÀejJeeF& kesÀueer peeles.
1) kebÀHeveeruee ©. 5 0,000/ -les©.3 ueeKe ob[ DeekeÀejuee peelees.
2) ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleme 7 Je50,000/ -les ©. 3 ueeKe ob[ eEkeÀJee oesvner efMe#ee nesT MekeÀleele.
5.5.3Ye´ecekeÀ ceeefnleer He$e :
iegbleJeCetke Àoej ceeefnleerHe$ekeÀ e®³ee DeeOeejs Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer keÀjleele Je iegbleJeCetkeÀer®ee
efveCe&³e Iesleele .ceeefnleerHe$ekeÀ ele ®egkeÀer®eer ceeefnleer Òeefme× keÀjCes eEkeÀJee cenÊJee®eer ceeefnleer JeieUu³eeme
iegbleJeCetkeÀoej eb®eer vegkeÀm eeve nesles. DeMeeJesUer iegbleJeCetkeÀoej kebÀHeveerefJe©× oeJee oeKeue keÀ© MekeÀleele.
Demel³e efJeOeeve cnCepes efoMeeYetue keÀjCeejs efJeOeeve nes³e. Demel³e efJeOeeve euee yeUer He[tve
Yeeie Kejsoer keÀjleele l³eebveer kebÀHeveerefJe©× oeJee oeKeue kesÀu³eeme ®egkeÀer®es /Demel³e /K e e s ì s efJeOeeve
Òeefme× kesÀu³eeyeÎue peyeeyeoej J³eeqkeÌlebJej /DeefOekeÀeN³eebJej ob[elcekeÀ keÀejJeeF& kesÀueer peeles.
De) efoJeeCeer mJe©Hee®eer ob[elcekeÀ keÀejJeeF& ë
p³ee J³eeqkeÌleves ®egkeÀer®e ssefJeOeeve Òeefme× kesÀu es Deens. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejeb®eer nesCeejs
vegkeÀmeeve YejHeeF& keÀ©ve osC³ee®es keÀece peyeeyeoej er meoj J³eeqkeÌle®eer Deens.
ye) HeÀewpeoejer mJe©Hee®eer ob[elcekeÀ keÀejJeeF& ë
p³ee J³eeqkeÌleves eEkeÀJee DeefOekeÀeN³eeve sceeefn leerHe$ekeÀ ele ®egkeÀer®es efJeOeeve íeHeues Deens. l³ee bvee
ob[ efkeÀbJee leg©bieJeeme eEkeÀJee oesvner nerefMe#ee efou³ee pee leele.
5.6efvekebÀHeveer ®eer mLeeHevee keÀjleevee IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer ³ee oesve cegK³e o mleSsJepeeb®ee
DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. IeìveeHe$ekeÀeceO³es kebÀHeveer®³ee Ieìve s®eeGuuesKe Demelees. ³eeJej kebÀHeveer®e e
Hee³ee DeJeuebyetve Demelees. IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer ®eer veeWoCeer ,v e e W o C e e r DeefOekeÀeN³eebkeÀ[tve keÀ©ve
I³eeJeer ueeieles. l³eecegUs ³ee omleSsJepeebvee keÀe³eosMeerj cenÊJe ÒeeHle nesles. efve³eceeJeueerceO³es kebÀHeveer
Debleie&le efve³eceeb®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer vegmeej kebÀHeveeruee DeeHeues
keÀecekeÀepe keÀjeJes ueeieles. kebÀHeveeruee iejpesvegmeej IeìveeHe $ekeÀ Je efve³eceeJeueerceO³es yeoue keÀjlee ³eslees.
kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue GYeejCeers keÀjleevee ceeefnleerHe$ekeÀ le³eej keÀ©ve l³ee®eer veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles.
l³eeveblej kebÀHeveer ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀ©ve Deece pevelesuee Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer keÀjC³ee®es
DeeJeenve keÀjles. ceeefnleerHe$ekeÀ eceO³es ®egkeÀer®eer ceeefnleer Òeefme× kesÀu³eeme ®egkeÀer®³ee efJeOeeveeyeeyele
ob[elcekeÀ keÀejJeeF& kesÀueer peeles.munotes.in

Page 67

675.7mJeeO³ee³e
ÒeMve ë-
1) IeìveeHe$ekeÀ cnCepes keÀe³e ?IeìveeHe$ekeÀ eleerue meceeefJeä yeeyeeR mHeä keÀje.
2) IeìveeHe$ekeÀ eleerue keÀueceeb®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
3) IeìveeHe$ekeÀeleerue keÀueceebceO³e syeoue keÀMee ÒekeÀejs kesÀuee peelees ?
4)efve³eceeJeueer /H e e < e & o Debleefve&³ece cnCepes keÀe³e ? efve³eceeJeueer leerue Debleie&le yeeyeer eEkeÀJee leHeMeerue
mHeä keÀje.
5)efve³eceeJeueer ceO³es yeoue keÀjC³ee®³ee leÊJee b®esJeCe&ve keÀje.
6) ceeefnleer He$ekeÀ / GÎsMeHe$ekeÀe®eer J³eeK³ee keÀje. ceeefnleer He$ekeÀe®es ÒekeÀej meebiee.
7) ceeefnleer He$ekeÀ eleerue cepeketÀj eEkeÀJee meceeefJeä yeeyeer keÀesCel³ee ?
8) ceeefnleer He$ekeÀeleerue Demel³e efJeOeeve ³eeJej Lees[ke̳eele efìHeCe le³eej keÀje.
9)ìerHee efuene.
De) IeìveeHe$ekeÀeleerue veeJe keÀuece
ye) IeìveeHe$ekeÀeleerue GÎsMe keÀuece
keÀ) IeìveeHe$ekeÀeleerue mLeeve keÀuece ele yeoue keÀjCes.
[) IeìveeHe$ekeÀeleerue Yeeb[Jeue keÀueceele yeoue keÀjCes.
F&) Debleie&le J³eJemLeeHevee®es leÊJe
HeÀ) ceeefnleer He$ekeÀeleerue meceeefJeä yeeyeer
munotes.in

Page 68

686
kebÀHeveer®e somleSsJepe DeeefCe mLeeHevee -Yeeie 2
(COMPANY DOCUMENTATION AND
FORMATION) PART II
kebÀHeveer®eer mLeeHevee (COMPANY FORMATION)
(Conversion andReconversion of Private
and Public Company )
Heeþe®eer j®evee :
6.1 GefÎ<ìs
6.2 ÒeemleeefJeke À
6.3 kebÀHeveer®eer mLeeHevee
De) keÀbHeveer mLeeHeves®es ìHHes
ye) keÀbHeveer mLeeHev eemebboYee&le meef®eJee®eer keÀe³ex
6.4 Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es ©Heeblej Je Hegve©&Heeblej
De) Keepeieer kebÀHeveer Je meeJe&peefvekeÀ kebÀ Heveer ³eeleerue HeÀjkeÀ
ye) keÀbHeveer ©Heeblej Je Hegve©&Heeblej eyeeyele meef®eJee®eer keÀe³e x
6.5 efve6.6 mJeeO³ee³e
6.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀMeer keÀjeJe³ee®eer ns mecepeeJetve IesCes.
2.keÀbHeveer mLeeHeves®³ee ìHH³ee b®ee / DeJemLeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
3.kebÀHeveer®es ©Heeblej Je Hegve©&Heeblej keÀe³e&He×leer efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer keÀ©ve osCes.
4.keÀbHeveer ®eer mLe eHevee Je ©Heeblej ³eemeeþer®³ee keÀe³eosMeerj yeeyeer DeY³eemeCes.
5.keÀbHeveer®eer mLeeHevee Je ©Heeblej keÀjleevee meef®eJeebvee keÀesCeleer keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele leer
efJeÐeeL³ee¥vee %eele keÀ©ve osCes.munotes.in

Page 69

696.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer mLeeHeves®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. keb ÀHeveer®eer mLeeHev ee
keÀjleevee ÒeJele&ve, veeWoCeer, efkeÀceeve Yeeb[Jeue Je J³eJemee³e ÒeejbYe ³ee ®eej DeJemLee cenÊJee®³ee
Demeleele. ÒeJele&keÀ kebÀHeveer mLeeHeves®eer ³eespevee DeeKe leele. l³eemeeþer ueeieCeejer meJe& omleSsJepe meef®eJe
le³eej keÀ©ve leer veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[s HeeþefJeleele. J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee ÒeeHle keÀjleele.
lemes®e DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele Keepeieer kebÀHeveer ®esmeeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer leDeefCe meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es
Keepeieer kebÀHeveerle ©Heeblej kesÀues peeles les DeY³eemeCeej Deenesle. lemes®e kebÀHeveer ®eer mLeeHevee , kebÀHeveer®es
©Heeblej Je Hegve©&Heeblej F. keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer Hetle&lee keÀjleevee meef®eJee®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee IesCeej
Deenesle.
6.3 kebÀHeveer eEkeÀJee Òeceb[Ue®eer mLeeHevee ë (FORM ATION OF
COMPANY)
kebÀHeveer®eer mLeeHeve ekesÀu³eeefMeJee³e efleuee keÀe³eosMeerj DeefmlelJe ÒeeHle nesle veener. kebÀHeveer
mLeeHeves®ee efJe®eej ÒeJele&keÀ ceeb[leele Je veeWoCeer mJe©Heele l³eeuee cetle& mJe©He ÒeeHle nesles. kebÀHeveer®eer
veeWoCee rveeWoCeer DeefOekeÀeN³eebkeÀ[tve keÀ©ve I³eeJeer ueeieles. l³eebveer J³eJemee³e ÒeejbYe keÀjC³ee®es ÒeceeCeHe$e
efou³eeveblej kebÀHeveeruee DeeHeuee J³eJemee³e meg© keÀjlee ³eslees. kebÀHeveerkeÀe³eoe 2013(3) vegmeej
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer meeþer efk eÀceeve 7 ÒeJele&keÀ meYeemeo, Keepeieer kebÀHeveermeeþer efkeÀceeve 2ÒeJele&keÀ
meYeemeo lej SkeÀ J³ekeÌleer kebÀHeveermeeþer efkeÀceeve 1ÒeJele&keÀ meYeemeo DeeJeM³ekeÀ Demelees.
De) kebÀHeveer eEkeÀJ ee Òeceb[U mLeeHevee Òeef¬eÀ³ee eEkeÀJee ìHHes ë
1)ÒeJele& veDeJemLee (Promotion Stage ):
kebÀHeveer meg© keÀjC³eeHetJeea ÒeJele&veeuee meg©Jeele keÀjeJeer ueeieles. kebÀHeveermeeþer keÀesCelee
J³eJemee³e meg© keÀjlee ³esF&ue l³ee ³eespeves®ee MeesOe ÒeJele&keÀ Iesleele. l³eemeeþer l³eebvee SkeÀ ³eespev ee le³eej
keÀjeJeer ueeieles. ÒeJele&veemeeþer meeceûeer ieesUe keÀ©ve kebÀHeveer ®eerveeWoCeer keÀ©ve IesCeeN³ee J³eeqkeÌlebvee
ÒeJele&keÀ Demes mebyeesOeues peeles.
J³eeK³ee (Definition) :
1) iesmìsveyeie&
’ÒeJele&ve cnCepe skebÀHeveer® ³eeJ³eJemee³ee ®³ee HeÀe³e oîeemeeþer Yeeb[Jeuee®es mebIeìve keÀjCes
nes³e. “
2)v³ee³ecetleea keÀe@keÀyeve&
’ÒeJele& keÀcnCepes DeMeer J³eeqkeÌle keÀer, peer SkeÀe efJeefMeä GÎsMeeves kebÀHeveer® eerefveefce&leer keÀjles
DeeefCe l³ee GefÎäHetleeameeþer ke=Àleer keÀªve leer kebÀHeveer®³ee peerJeveele GlejefJeles. “
3)kebÀHeveer keÀe³eoe 2013
’kebÀHeveer mLeeHeve s®eer Òeef¬eÀ³ee keÀjCeeN³ee J³eeqkeÌleme ÒeJele&keÀ Demes cnCeleele. J³eeqkeÌle,
Yeeieeroejer mebmLee, kebÀHeveer, ceb[U, mebIe F. ÒeJele&keÀ Demet MekeÀleele. “munotes.in

Page 70

704)kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(69)
’p³ee J³eeqkeÌle®es veeJe kebÀHeveer ®³ee ceeefnleerHe$ekeÀele efouesues Demeles, meb®eeuekeÀ eEkeÀJee
YeeieOeejkeÀ ³ee veel³eeves Òel³e#e DeLeJee DeÒel³e#e kebÀHeveer®³ee keÀecekeÀepeeJej efve³eb$eCe Demeles, p³ee®³ ee
meuu³ee vegmeej Jemet®evesvegmeej meb®eeuekeÀ ceb[U keÀece keÀjles l³ee J³eeqkeÌl eme ÒeJele&keÀ Demes cnCeleele.
JekeÀerue, efnMesye leHeemeCeerme F.ÒeJele&keÀ ebvee ceole keÀjleele Hejbleg DeMee J³eeqkeÌlebvee ÒeJele&keÀ
cnCelee ³esCeej veener.
ÒeJel e&keÀebb®eer YetefcekeÀe (Role of Promoters ):
i)ÒeJele&keÀ J³eJemee³ee®eer ³eespevee DeeKeles.
ii)ÒeJele&keÀ kebÀHeveer ®eeGÎsMe, Yeeb[ Jeue, GYeejCeer, J³eJemee³ee®es mJe©He F. þjefJeleele.
iii)kebÀHeveer®es IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer le³eej keÀ ©ve Iesleele.
iv)meg©Jeeleeruee les Heefnues meb®eeuekeÀ cnCetve keÀece keÀjleele Je kebÀHeveerle iegbleJeCetkeÀ keÀjleele.
v)le=leer³e He#eeyejesyej veeWoCeerHetJe& keÀjej keÀjleele. Goe. kebÀHeveermeeþer peeiee Kejsoer keÀjCes.
vi)kebÀHeveer ®ee efJe éemle cnCetve keÀece keÀjCes. (ÒeefleefveOeer)
vii)kebÀHeveer Je meeJe&peefvekeÀ efnlee®es mebj#eCe keÀjCes .
viii)YeeJeer meb®eeuekeÀ cnCetve keÀece keÀjCes.
ÒeJele&keÀ ebb®eer keÀle&J³es (Duties of Promoters) :
i)iegHle ueeYe veefceUefJeCes. (Not to Earn Secret profits )
kebÀHeveer®e ermLeeHevee keÀjleevee ÒeJele&keÀe ueekebÀHeveer® ³ee ceeueceÊee Kejsoer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
Deens. DeMee J³eJenejele l³eeves mJeleëmeeþer iegHleHeCes ueeYe ÒeeHle keÀ© ve³es eEkeÀJee kesÀu³eeme
meoj ueeYee®eer jkeÌk eÀce kebÀ HeveerkeÀ[s Hejle kesÀueer Heeefnpes.
ii)mel³e HeefjefmLeleer meeoj keÀj Ces. (Must Disclose the Fact) :
ÒeJele&keÀevess SKeeoer ceeueceÊee kebÀHeveer uee efJekeÀuee r Demeu³eeme JemlegefmLeleer®ee HegjeJee meeoj
kesÀuee Heeefnpes. DeMee J³eJenej ele k ebÀHeveer ®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀ© ve³es. Dev³eLee DeMee J³ekeÌleerme
ª.5000/ -ob[ eEkeÀJee oesve Jeiii)ÒeJele&keÀe ®essDeefOekeÀe j(Rights of Promoters ):
1) ³eesi³e Ke®e& ÒeeHle keÀjCes. (Right of Legitimate Expenses ):
kebÀHeveer mLeeHeve keÀjleevee ÒeJele&keÀevess mJeleë Ke®e& kesÀu³eeme l³eeves meoj jkeÌkeÀce ³eesi³e eflelekeÀer
I³eeJeer. Goe. keÀe³eosefJe2) menÒeJele&keÀe keÀ[tve vegkeÀmeeve YejHeeF& Jemetue keÀjCes. (Claim Against Co -
promoter) :
menÒeJele&keÀe ®³ee ®egkeÀercegUs efouesueer jkeÌkeÀce ÒeJele&keÀe uee l³ee®³eekeÀ[tve Jemetue keÀjlee ³esles.
3) Þecee®ee ceesyeouee ÒeeHle keÀjCes. (Right to Remuneration ):
kebÀHeveer r®eer mLeeHeve keÀjleevee ÒeJele&keÀ cesnvele Iesleele, ceeueceÊee Kejsoer keÀjleele. l³eeJej
l³eebvee keÀefceMeve eEkeÀJee Deboepes jkeÌkeÀce (Lumpsum) ceeieCeer keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 71

712)veeWoCeer DeJemLee (Incorporation or Registration S tage):
kebÀHeveer ®ee GÎsMe, mJe©He Je Yeeb[Jeue ³eeÜejs Òe Jele&keÀ keÀesCel³ee ÒekeÀej®eer kebÀHeveer mLeeHeve
keÀjeJe³ee®eer les þjefJeleele. Goe. meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer, Keepeieer kebÀHeveer .p³ee jep³eele kebÀHeveer mLeeHeve
kesÀueer peeCeej Deens l³ee jep³eeleerue efveyebOekeÀekeÀ[s veeWoCeer keÀjeJeer ue eieles. veeWoCeercegUs kebÀHeveer uee
keÀe³eosMeerj DeefmleÊJe ÒeeHle nesles. kebÀHeveer uee mJeleë®ee efMekeÌkeÀe (Seal)JeeHejlee ³eslees. efleuee ke=Àef$ece
J³eeqkeÌle mecepeueer peeles. ÒeJele&keÀ ebveer eflemeN³ee He#eeMeer keÀje j kesÀu³eeme lees kebÀHev eerJej yebOevekeÀejkeÀ
þjlees. meYeemeoe®eer peyeeyeoejer l³eeves Kejsoer kesÀuesu³ee YeeieeJejerue ³esCes jkeÌkeÀcesFleHele ce³ee&efole
Demeles. kebÀHeveer rveeWoCeer ®eer leejerKe ner®e kebÀHeveer r®eer pevceleejerKe mecepeueer peeles. kebÀHeveer rmLeeHeve s®ee lees
keÀe³eosMeerj HegjeJee Demelees. kebÀHeveer rmJele뮳ee veeJeeves FlejebJej le¬eÀej oeKeue keÀª MekeÀles efkeÀbJee
Flej J³e keÌleer kebÀHeveer efJe©× le¬eÀej oeKeue keÀª MekeÀle ele.
kebÀHeveerr ®³ee veeWoCeerleerue ìHHes efkebÀJee Hee³eN³ee ë -
1)ef[efpeìue mJee#ejer ÒeceeCeHe$e efceUefJeCes (Digital Signature Certificate ):-
`F&'keÀeieoHe$ekeÀebJej mener keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ef[efpeìue mJ ee#ejer
ÒeceeCeHe$e efceUJeeJes ueeieles. l³eemeeþer ÒeJele&keÀ eEkeÀJee Heefnues m eb®eeuekeÀ ³eebvee ÒeceeefCele DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s
Depe& keÀjeJee ueeielees.
2)kebÀHeveer J³eJenej ceb$eeue³eekeÀ[s veeJe veeWoefJeCes (Name Registration to Ministry
of Corporate Affairs ):-
ÒeJele&keÀ eEkeÀJee meb®eeuekeÀ ebvee ef[efpeìue m e¿ee keÀjC ³ee®es DeefOekeÀej ÒeceeCeHe$e ÒeeHle
Peeu³eeJej l³ee®eer veeWo kebÀHeveer J³eJenej ceb$eeue³eekeÀ[s keÀje Jes ueeieles.
3)meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀ ceebkeÀ efceU efJeCes (Director Identification Number) :-
kebÀHeveerr ®eemeb®eeuekeÀ cnCetve efve³egkeÌle kesÀuesu³ee J³eeqkeÌleuee 5 DebkeÀer DeesUKe ¬eÀceebkeÀ efouee
peelees. l³eemeeþer ke bÀHeveer J³eJenej ceb$eeue³eekeÀ[tve keWÀê mejkeÀejkeÀ[s Depe& keÀjeJee ueeielees.
4)kebÀHeveer®es veeJe efveef½ele keÀjCes :-
kebÀHeveerr ®es ie=efnle veeJe effveef½el ekeÀjC³eemeeþer ÒeJele&keÀ keWÀêer³e veeWoCeer efJeYeeieekeÀ[s efJeefnle
vecegv³eele ³eesi³e l³ee MegukeÀemen Depe& meeoj keÀjleele. SkeÀeHes#ee peemle veeJes osTve l³eeleerue He³ee&³e
efveJe[lee ³eslees. keWÀêer³e veeWoCeer efJeYeeieekeÀ[tve 20 efoJemeel eveeJee®eer mebceleer keÀUefJeueer peeles.
5)IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer le³eej keÀjCes :-
kebÀHeveerr® ³eeveeWoCeer meeþer IeìveeHe$ekeÀ J e efve³eceeJeueer le³eej keÀ©ve I³eeJeer ueeieles. l³eemeeþer
kebÀHeveer meef®eJe Je keÀe³eosefJeÒeJele&keÀ JeIeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer ®ee cemegoe meeoj keÀjleele. IeìveeHe$ekeÀ eJej me¿ee keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleeR®eer veeJes, HeÊes , ngÎe, J³eJemee³e F. ceeefnleer I³eeJe er ueeieles. Yeejleer³e cegêebkeÀ keÀe³eoe 1899
vegmeej kebÀHeveer®³ee DeefOeke=Àle Yeeb[JeueeJej cegêebkeÀ MegukeÀ YejeJes ueeieles. efve³eceeJeueer Jejmener keÀjCeejs
J³eJemLeeHekeÀ Je meef®eJe F. ®eer ceeefnleer ÒemleeJe meeoj keÀjleevee oîeeJeer ueeiel es.munotes.in

Page 72

726)meb®eeuekeÀeb®es mebceleer He$e Ieesefp³ee k³eeqkeÌlebveer ÒeLece meb®eeuekeÀ cnCetve keÀece keÀjC³ee®es efveef½ele kesÀues Deens. l³eebvee uesKeer
mebceleerHe$e oîeeJe sueeieles. DeMee meb®eeuekeÀ eb®eer ³eeo er le³eej kesÀueer pe eles. l³eeceO³es l³eeb®eer ceeefnleer
/leHeMeerue oîeeJe eueeiele es.IeìveeHe$ekeÀ eJej mener keÀjCeejer Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle efve³eceeJeueer le veceto
kesÀuesu³ee Heefnu³ee meb®eeuekeÀekeÀ[tve ceeieerue Hee®e JeJ³eJemLeeHeve F. meboYee&le oesDeefOekeÀeN³eekeÀ[s meeoj kesÀuesueer meJe& keÀeieoHe$e HetCe& Je De®etkeÀ Demeu³ee®es Ieesef7)veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³ee®ee HeÊee keÀUefJe Ces:-
veeWoCeer JesUer veeWoCeer ke=Àle keÀe³ee&ue³ee®ee HeÊee ÒeJele&keÀ keÀUefJeleele. kebÀHeveer keÀe³eoe 2013
vegmeej kebÀHeveer®³ee veeWoCeerveblej F. efo. Deele veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³ee® ³eeH e Ê ³ e e®eer met®evee oîeeJeer
ueeieles.
8) JewOeeefvekeÀ IeeskebÀHeveer ®es keÀe³eo sefJemeb®eeuekeÀ F. veer kebÀHeveer veeWoCeer meeþer meJe& keÀe³eosMeerj yeeyeer HetCe& kesÀu³ee®es I ees9)veeWoCeer ÒemleeJe meeoj keÀj Ces:-
kebÀHeveer veeWoCeer yeeyele meJe& omleSsJepe le³eej Peeu³eeveblej ÒeJele&keÀebveer efJeefnle vecegv³eele Depe&
oeKeue keÀ ªve MegukeÀ Yeªve veeWoCeer keÀe³ee&ue³ee le oeKeue keÀjeJee ueeielees. FueskeÌì^e@efvekeÀ He×leerves
kebÀHeveer®eer veeWoCeer keÀjC³eemeeþer mejueerke=Àle ÒeCeeueer JeeHejueer peeles. Dee³ekeÀj efJeYeeieekeÀ[tve He@ve
(PAN) keÀe³ece®ee Keeles ¬eÀceebkeÀ keÀjeJee ueeielees. lemes®e Dee³ekeÀj efJeYeeieekeÀ[tve ì@ve(TAN)keÀj
Keeles ¬eÀceebkeÀ ÒeeHle keÀjeJee ueeielees.
10) veeWoCeer ÒeceeCeHe$e ÒeeHle keÀjCes:-
veeWoCeer DeefOekeÀejer kebÀHeveerkeÀ[tve Deeuesu³ee meJe& keÀeieoHe$eeb®eer íeveCeer keÀjlees. lees kebÀHeveer®es
veeJe veeWoJenerle veeWoJetve Ieslees. meJe& keÀe³eosefJemJele뮳ee mener efMekeÌke̳eeves kebÀHeveeruee veeWoCeer ÒeceeCeHe$e oslees. ³ee leejKesHeemetve kebÀHeveer DeefmlelJeele
Deeueer Demes ie=efnle Oejues peeles. veeWoCeer ÒeceeCeHe$e eceO³es kebÀHeveer®es veeJe, efoveebkeÀ, DeesUKe ¬eÀceebkeÀ, He@ve
¬eÀceebkeÀ, ì@ve ¬eÀceebkeÀ, veeWoCeer DeefOek eÀeN³ee®eer mener, efMekeÌkeÀe Je efoveebkeÀ F. ®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
³ee oeKeu³eevegmeej kebÀHeveeruee keÀe³eosMeer j cenÊJe ÒeeHle nesles. efleuee mJeleb$e DeefmlelJe ÒeeHle nesles.
kebÀHeveer mJele뮳ee veeJeeves J³eJenej keÀ© MekeÀles. v³ee³eeue³eele le¬eÀej keÀ© MekeÀles efkebÀJee Flej
J³eeqkeÌlebvee kebÀHeveerefJe©× le¬eÀej oeKeue keÀjlee ³esles.
veeWoCeer DeefOe keÀejer kebÀHeveer ueeveeWoCeer ÒeceeCeHe$e osleevee SkeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ osleele. ne
¬eÀceebkeÀ 21 DebkeÀer Demelees.
Goe. SkeÀ J³eeqkeÌle kebÀHeveer 3 DebkeÀer OPC /
Keepeieer kebÀHeveer meeþer (3DebkeÀ er) PTC/
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveermeeþe r (DebkeÀ 1) PLC/
J³eeHeejer keÀes[ (5DebkeÀer) 53960
8j e p ³ e e ® e e keÀes[(2DebkeÀer) MHmunotes.in

Page 73

73veeWoCeer keveeWoCeer ke=Àle kebÀHeveer (DebkeÀ 1) L/
veeWoCeerke=Àle vemeuesueer (DebkeÀ 1) U
veeWoCeer ¬eÀceebkeÀ (6 DebkeÀer) 000751
Goe. L93426 MH 2020 PLC005566 ³ee kebÀHeveer®ee ÒekeÀej DeesUKee.
3)efkeÀceeve Yeeb[Jeue GYeej CeerDeJemLee :-(Minimum Subscription Stage )
kebÀHeveer ®eer veeWo Ceer Pee u³eeJejSkeÀ meYee Dee³eesefpele keÀ©ve ÒeJele&keÀ meYes®es DeO³e#e, yeBkeÀj,
DebkesÀ#ekeÀ, meef®eJe, keÀe³eosMeerj meuueeieej, DeefYekeÀlee& F. ®eer efveJe[ keÀjles. kebÀHeveeruee Yeeie efJe¬eÀer
keÀjC³eemeeþer Yeeie yeepeejele Depe& keÀ©ve HejJeeveieer oîeeJeer ueeieles. l³eeveblej ceeefnleerHe$ekeÀ
/GÎsMeHe$ekeÀ le³eej keÀ©ve les Òeefme× keÀjeJes ueeieles. l³eeÜejs Deece pevelesuee kebÀHeveer®³ee Yeeieeb®eer
Kejsoer keÀjC³ee®es DeeJeenve kesÀues peeles. ueeskeÀebkeÀ[tve Yeeie Kejsoermeeþer Depe& ceeieefJeues peeleele.
Depee&vegmeej Yeeie Kejsoer efkeÀceeve Yeeb[JeueFleHele Demeu³e ememeJe& meom³eebvee l³eebveer ceeieCeer kesÀuesueer
meJe& YeeiemebK³ee Kejsoer keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efoueer peeles. pej efkeÀceeve Yeeb[Jeue jkeÌkeÀcesHes#ee peemle
mebK³es®eer ceeieCeer peveleskeÀ[tve Deeu³eeme þjeJe Heeme keÀ©ve YeeieJeeìHe Òeef¬e À³eejeyeJeeJeer ueeieles.
kebÀHeveeruee Yeeieyeepeejele YeeieefJe¬eÀermeeþer Depe& keÀjleevee GÎsMeHe$ekeÀ /ceeefnleerHe$ekeÀ peenerj
keÀjeJes ueeieles. l³eeceO³es kebÀ Heveer®³ee Yeeb[JeueeefJekeÀjlee ³esle vemesue DeMee kebÀHeveeruee ceeefnleerHe$ekeÀ eefMeJee³e /GÎsMeHe$ekeÀ eefMeJee³e efJeOeeve le³eej keÀ©ve
les Òeefme× keÀjeJ es ueeieles. ceeefnle erHe$ekeÀ Je ceeefnleerHe$ekeÀeefMeJee³e efJeOeeve ³eeleerue cepeketÀj meejKee
DemeeJee ueeiele es. ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× kesÀu³eeHeemetve 120 efoJemee®³ee Deele kebÀHeveeruee YeeieJeeìHe
keÀjlee ³esle veener.
4)J³eJemee³e ÒeejbYe DeJemLee (Commencement of Business ):-
Yeeb[Jeuee efMeJee³e Demeuesueer meeJe&peefvekeÀ DeLeJee Keepeieer kebÀHeve er veeWoCeer ÒeceeCeHe$e
efceUeu³eeveblej J³eJemee³e meg© keÀ© MekeÀleele. Hejbleg 2 veesJnWyej 2018 veblej Yeeb[Jeue DemeCeeN³ee
DeeefCe veeWoCeer Peeuesu³ee Keepeieer JemeeJe&peefvekeÀ kebÀHev³eebvee veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee keÀ[tve J³eJemee³e ÒeejbYe
oeKeuee ÒeeHle keÀjeJee ueeielees. meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee efceUeu³eeveblej
ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀ©ve YeeieefJe¬eÀer meg© keÀ© MekeÀles.
J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee Òe ehlekeÀjC³eemeeþer kebÀHeveer®eer veeWoCeer Peeu³ee Heemetve 180
efoJemeeb®³ee Deele meb®eeuekeÀeb®es IeesmLeeve /efþkeÀeCe keÀUJeeJes ueeieles. keÀener kebÀHev ³eeb®eer veeWoCeer keÀjleevee efJeefMeä mebmLeeb®eer HejJeeveieer
I³eeJeer ueeieles. Goe. Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ (RBI),Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveer ce³eceb[U (SEBI -
mesyeer )F. efkeÀceeve Yeeb[Jeuee®eer jkeÌkeÀce pecee Peeueer Deens. ³eeyeeyele kebÀHev eer®es efveJesove, meb®eeuekeÀeb®eer
Hee$elee Yeeie Kejsoe r keÀ©ve l³ee®es Depee&meesyele ®es Je YeeieJeeìHee®eer jkeÌkeÀce kebÀHeveerkeÀ[s pecee kesÀu³ee®es
efveJesove F. keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles. veeWoCeer DeefOekeÀejer ner meJe& keÀeieoHe$es leHeemetve
Heenleele JekebÀHeveeruee J³ eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee efouee peelees.munotes.in

Page 74

74Ke)kebÀHeveer®eer mLeeHevee meboYee&le meef®eJee®eer keÀe³ex :-
Duties of Secretary towards Formation of Company
1)kebÀHeveer®e s veeJe efveef½ele keÀjCes :-
kebÀHeveer mLeeHeve s®³ee ®eej DeJemLee /ìHHes Deensle. l³eeb®eer Hetle&lee keÀjleevee peer keÀe³eosMeerj
keÀeieoHe$ekesÀ HetCe& keÀjeJeer ueeieleele l³ee®eer peyeeyeoejer meef®eJee®eer Demeles. ÒeJele&keÀe veer kebÀHeveermeeþer
meg®eefJeuesueer veeJes, Depe& Je MegukeÀemen veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebkeÀ [sHeeþJeeJeer ueeieleele.
2)veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³ee®ee HeÊee keÀUefJe Ces:-
p³ee jep³eele kebÀHeveer ®ee J³eJemee³e meg© keÀjeJe³ee®ee Deens. lesLeerue ÒemleeefJele HeÊee
ÒeJele&keÀebveer meg®eefJeuesuee Demelees. leesveeWoCeer DeefOekeÀeN³eeu ee keÀUJeeJee ueeielee s.l³eecegUs kebÀHeveer®³ee
veeJeeves nesCeeje meJe& He$eJ³eJenej Je mebosMe Jenve kebÀHeveer®³ee HeʳeeJej nesle Demeles.
3)IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer meeoj keÀj Ces:-
keÀe³eosMeerj meuueeieej , efnMesye leHeemeCeerme ³eeb® ³ee ceoleerves ÒeJele&keÀ IeìveeHe$ekeÀ Je
efve³eceeJeueer le³eej keÀjleele. leer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s Heeþ efJeC³ee®es keÀece kebÀHeveer meef®eJeeuee keÀjeJes
ueeieles. kebÀHeveer®eer veeWoCeer keÀjC³eemeeþer ner oesve keÀe³eosMeerj keÀeieoHe$ekes ÀcenÊJee®eer Demeleele.
4)meb®eeuekeÀeb®es mebceleerHe$e meeoj keÀjCes :-
kebÀHeveer®³ee ÒeLece meb®eeuekeÀebvee uesKeer mebceleerHe$e meeoj keÀjeJes ueeieles. l³eeceO³es l³eeb®eer
leHeMeerueJeej ceeefnleer I³eeJeer ueeieles. ³ee He$ekeÀeleerue meJe&cepeketÀj De®etkeÀ Je HetCe& Demeu³eeyeeyele l³eebveer
IeesefkeÀjleele.
5)JewOeeefvekeÀ IeeskebÀHevee r®es J³eJemLeeHekeÀ ,meb®eeuekeÀ , keÀe³eosefJeF. veer keÀe³eosefJeDeefOekeÀeN³ee keÀ[s HeeþefJe leele.
6)keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer IesCes :-
kebÀHeveer ueeYeeb[Jeue GYeejCeer keÀjleevee keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles. Yeeb[Jeue
efveie&ceve DeefOeefve³ece keÀe³eoe 1947 vegmeej Yeeb[Jeue efveie&ceve efve³e b$ekeÀe®eer (Comptr ollor of
Capital Issue )efJeÊe ceb$eeue³e, DeeefLe&keÀ J³eJenej efJeYeeie, veJeer efouueer ³eeb®³ee efJeefMeä
vecegv³eeleerue Depe& Je l³eemeesyele HeÀer Hee þJeeJeer ueeieles.
7)DeewÐeesefiekeÀ HejJeevee ÒeeHle keÀj Ces:-
GÐeesie efJekeÀeme Je efve³ec evekeÀe³eoe 1951 Je DeewÐeesefiekeÀ GHe¬eÀce veeWoCeer Je He jJeev eieer
efve³ece 1953 vegmeej Yee jle mejkeÀej®³ee GÐeesie ceb$eeue³e e®³ee meef®eJee bkeÀ[s Depe& Je MegukeÀ HeeþJetve
GÐeesie HejJeevee (Licence )ÒeeHle keÀjeJes ueeieles.munotes.in

Page 75

758)efJeJejCeHe$e l e³eejkeÀjCes :-
efJeJejCeHe$e ele kebÀHeveer®es veeJe, mLeeve, Yeeb[Jeue, Yeeie, J³eJemLeeHekeÀ, meef®eJe F. ®ee
leHeMeerue I³eeJee ueeielees. kebÀHeveerleerue DeefOekeÀejer l³ee®eer veeJes Je mesJee MeLeea ³eeefJeJejCeHe$e ele veceto
keÀjeJ³ee ueeielee le.
9)ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀjCes :-
efkeÀceeve Yeeb[Jeue ieesUe keÀjC³eemeeþer kebÀHeveeruee ceeefnleerHe$ekeÀ e®ee keÀ®®ee cemegoe le³eej
keÀ©ve Òeefme× keÀjeJee ueeielees. l³eeÜejs Deece pevelesuee kebÀHeveer®es Yeeie Kejsoer keÀjC³ee®es DeeJ eenve
keÀjeJes ueeieles.
10) keÀeieo He$eke sÀveeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[s HeeþefJe Ces:-
kebÀHeveer mLeeHeve keÀjeJe³ee®³ee ÒeejbYeer®³ee J³eJemLesHeemetve Je ÒeJele&keÀebveer meef®eJee®eer efveJe[
kesÀu³eeHeemetve ÒeJele&ve DeJemLee, veeWoCeer DeJem Lee, efkeÀceeve Yeeb[Jeue DeJemLee, J³eJemee³e ÒeejbYe
DeJemLee F. kebÀHeveer mLeeHeves®³ee DevegDeefOekeÀeN³ee bkeÀ[s HeeþefJeC³ee®es keÀece Je meJe& Òeef¬eÀ³es®³ee DevegkeÀeces kebÀHeveer meef®eJe euee keÀjeJeer ueeieleele.
6.4 Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es ªHeeblej DeeefCe HegveªHeeblej
(Conversion and Reconversion of Private and Public
Company )
1) Keepeieer kebÀHev eer(Private Company ):-
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2(68) vegmeej Keepeieer kebÀHeveer cnCepes ’efpe®es Yeeie
YeeieOeejkeÀebvee menpeefjl³ee nmleeblej keÀjlee ³esle veenerle. efpe®eer meYeemeo mebK³ee efkeÀceeve 2 Je
peemleerle peemle 200 efveOee& efjle kesÀueer Deens. DeeHeu³ee Yeeiee®eer efJe¬eÀer ceeefnleerHe$ekeÀeÜejs Deece
pevelesuee DeeJeenve keÀ©ve meeJe&peefvekeÀ efjl³ee keÀ© MekeÀle veener. efpe®³ee veeJee®³ee MesJeìer ` Keepeieer
ce³ee&efole 'ne Meyo Demetve leer Yeeieebveer efkebÀJee nceer vesce³ee&efole Demet MekeÀlees. “
2)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer (Public Company ):-
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 2( 71)v e g m e e j ’peer Keepeieer kebÀHeveer veener leermeeJe&peefvekeÀ
kebÀHeveer nes³e. “efpe®³ee Yeeie nmleeblejeJej ce³ee&oe veener. kebÀHeveer mLeeHevesmeeþer efkeÀceeve 7 J³eeqkeÌleb®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Jemetue Yeeb[Jeue efve³eceeJeueerceO³es veceto kesÀuesues Demeles. þsJeer eqmJekeÀejC³eeyeeyele
kebÀHeveeruee yebOeve vemeles .
De)Keepeieer kebÀHeveer JemeeJe&peefvekeÀ ke bÀHeveer ³eeleerue HeÀjkeÀ
(Distinguish between Private Company and Public Company ):-
1)J³eeK³ee :-
Keepeieer kebÀHeveer cnCepes efpe® ³eeefve³eceeJeueervegmeej Yeeie nmleebb lejeJej efveye¥Oe Demeleele Je
efpe®eer meYeemeo mebK³ee 200 He³e¥le ce³ee&efole Demeles.munotes.in

Page 76

76meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer cnCepes peerKeepei eer kebÀHeveer veener DeMeer kebÀHeveer nes³e.
2)meYeemeo meb K³ee :-
Keepeieer kebÀHeveer le meYeemeo mebK³ee efkeÀceeve 2 Je peemleerle peemle 200 Demeles.
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeve erle meYeemeo mebK³ee efkeÀceeve 7Je peemleerle peemle Dece³ee&o Demeles.
3)Yeeie nmleeblejCe :-
Keepeieer kebÀHeveer®es Yeeie cegkeÌleHeCes nmleeblej keÀjlee ³esle veenerle.
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es Yeeie cegkeÌleHeCes nmleeblej keÀjlee ³ esleele.
4)meb®eeuekeÀ mebK³ee :-
Keepeieer kebÀHeveer meeþer efkeÀceeve 2 meb®eeuekeÀ mebK³ee DeeJeM³ekeÀ Demeles.
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveermeeþer efkeÀceeve 3meb®eeuekeÀ mebK³ee DeeJeM³ekeÀ Demeles.
5)ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀjCes :-
-Keepeieer kebÀHeveeruee ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀj lee ³esle veener.
-meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀ ©ve Yeeie efJe¬eÀer meg© keÀjeJeer ueeieles.
6)veeJee®ee MesJeì :-
-Keepeieer kebÀHeveer®³ee veeJee®³ee MesJeì er`Keepeieer ce³ee&efole ' ne Meyo ueeJeeJee ueeielees .
-meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®³ee veeJee®³ee MesJeìer `ce³ee&efole ' ne Meyo ueeJeeJee ueeielees .
7)Jeeef-Keepeieer kebÀHeveer uee Jeeef-meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee Heefnu³ee JeFefleJe=Êe meYeemeoebmeceesj ceeb[eJes ueeieles.
8)J³eJemee³e ÒeejbYe :-
-Keepeieer kebÀHeveer® eer veeWoCeer Peeu³eeJej J³eJemee³e ÒeejbYe keÀ© MekeÀles .
-meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ueeJ³eJemee³e ÒeejbYe ÒeceeCeHe$e efceUeu³eeefMeJee³e J³eJemee³e meg© keÀjlee
³esle veener.
9)meb®eeuekeÀeb®eer efveJe=Êeer :-
-Keepeieer kebÀHeveer leerue meb®eeueke Àebvee ¬eÀceeves efveJe=Êe nesC³ee®eer iejpe veener.
-meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®³ee 1/3 meb®eeuekeÀeb veeojJe10)efve³eceeJeueer®ee DeJeuebye :-
-Keepeieer kebÀHeveerue eefve³eceeJeueer®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees®e Demes veener.
-meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee efve³eceeJeueer®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees .munotes.in

Page 77

7711)meb®eeuekeÀeb vee keÀpe& :-
-Keepeieer kebÀHeveerleerue meb®eeuekeÀebvee keWÀê mejkeÀej®³ee HejJeeveieerefMeJee³e keÀpe& oslee ³es les.
-meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerleerue meb®eeuekeÀebvee keWÀê mejkeÀej®³ee HejJeeveieerefMeJee³e keÀpe& oslee ³esle
veener.
12)Yeeie JeeìHe :-
-Keepeieer kebÀHeveer ®eerveeWoCeer Peeu³eeyejesyej YeeieJeeìHe meg© keÀjlee ³esles.
-meeJe&peefveke ÀkebÀHeveeruee efkeÀceeve YeeieYeeb[Jeue ieesUe kesÀu³eeefMeJee³e YeeieJeeìHe meg© keÀjlee
³esle veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe. De) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1) ÒeJele& keÀkeÀesCeeuee cnCe leele ?
2) ÒeJele&keÀe®ee SkeÀ DeefOekeÀej meebiee.
3) kebÀHeveer veeWoCeer DeesUKe ¬eÀceebkeÀ cnCepes keÀe³e ?
4) JewOeeefvekeÀ Iees5) kebÀHeveer mLeeHeves®³ee ®eej ìhh³eeb®eer veeJes efuene ?
6) kebÀHeveeruee J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee keÀesCe oslees ?
7) mel³e HeefjefmLeleer meeoj keÀjCes cnCepes keÀe³e ?
Òe. ye) Lees[ke̳eele GÊejs efuene.
1) ÒeJele&keÀ kebÀHeveer®ee efJeéemle Demelees.
2) iegHle ueeYe ve efceUCes cnCepes keÀe³e ?
3) ef[peerìue mJee#ejer ÒeceeCeHe$ee®eer ceeefnleer efuene .
4) meb®eeue keÀeb®es mebceleerHe$e Ieesef5) efkeÀceeve Yeeb[Jeue DeJemLes®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
kebÀHev³eeb®es ªHeeblej (Conversion of Companies ):-
De)Keepeieer kebÀHeveer ®esmeeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer le ªHeeblej (Conversion ofPrivate
Company intoPublic Company ):-
1)DeefOekeÀeje®ee JeeHej keÀ©ve ªHeeblej keÀjCes (Conversion by its volition) :-
Keepeieer kebÀHeveer uee Heg{erue HeefjefmLeleerle efve³eceeJeueerle yeoue keÀ©ve meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerle
ªHeeblej keÀjlee ³ esles. Goe. meYeemeoeb®³ee ce³ee&osyeeyele®es efveye¥Oe, Yeeie Je keÀpe&jes Kes efJe¬eÀermeeþer Deece
pevelesuee DeeJeenveeJejerue yeboer F. efJeMes®³ee vecegv³eeceO³es `mHeäerkeÀjCeelcekeÀ efveJesove 'Je efJeMesceeefnleerHe$ekeÀ efkebÀJee ceeefnleerHe$ekeÀ eSsJepeer®es efveJesove veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s HeeþJeeJes ueeieles. Demee
yeoue keÀjleevee kebÀHeveeruee efkeÀceeve 7 meYeemeo Je F. meb®e euekeÀ efve³egkeÌle keÀ©ve l³eeb®eer veeJes meJe&munotes.in

Page 78

78leHeMeerueemen keÀUJeeJeer ueeieleele. veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeb veer Keepeieer kebÀHeveer ®esmeeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerle
ªHeeblej kesÀu³ee®es ÒeceeCeHe$e efou³eeveblej ne yeoue ûee¿e Oejuee peelees. Demee yeoue Keepeieer kebÀHeveer
DeeHeu³ee DeefOekeÀejele keÀ© MekeÀlees.
2)®egkeÀerves Peeuesues ªHeeblej :-
SKeeoîee Keepeieer kebÀHeveer vesHeÀe³eoîeemeeþer efkebÀJee meJeueleermeeþer Keepeieer kebÀHeveer ®eer
mLeeHevee kesÀuesueer Demeles. Hejbleg leer Keepeieer kebÀHe veer®³ee efve³eceeb®es Heeueve keÀjle veener DeMee
HeefjefmLeleerle efleuee meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer mecepeueer peeles. ³eeuee ®egkeÀerves Peeuesues HeefjJele&ve Demes
cnCeleele. Demes HeefjJele&ve euee v³ee³eeue³e ceev³elee osle veener.
3)keÀe³eosMeerj ke=ÀleercegUs ªHeeblej :-
Keepeieer kebÀHeveer ®eskeÀece Jee{u³eeveblej leer DeeHeuee J³eJemee³e meeJe&peefvekeÀ HewMeeletve keÀjles .
keÀuece 43 vegmeej Keepeieer kebÀHeveer ®es 25 %eEkeÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Yeeie SkeÀ eEkeÀJee DeefOekeÀ
meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³ee OeejCe keÀjleele. lesJne efleuee meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer mecepeueer peeles. DeMeeJesUer
Keepeieer kebÀHeveer ®³ee efve³eceeJeueerleerue lejlegoer l³ee®e jenleerue. Goe. meYeemeo mebK³ee meele eEkeÀJee
l³eeHes#ee keÀceer D emetMekesÀue.
Keepeieer kebÀHeveer nermeeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer Peeu³eeHeemetve leerve ceefnv³ee®³ee Deele veeWoCeer
DeefOekeÀeN³eekeÀ[s ÒemleeJe HeeþJeeJee ueeielees. l³eevegmeej pees IeìveelcekeÀ veeWoCeer ÒeceeCeHe$eeceO³es yeoue
ke˻ve oslees.
ye)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®esªHeeblej Keepeieer kebÀHeveerle keÀjCes (Conversion ofPublic
Company intoPrivate Company ):-
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ueeKeepeieer kebÀHeveerle ªHeeblej keÀjleevee efve³eceeJeueerleerue lejlegoerceO³es
yeoue keÀjeJ ee ueeielees. l³eemeeþer efJeMesHejJeeveieerefMeJee³e Demee yeoue keÀjlee ³esle veener. kebÀHeveerves Heeme kesÀuesuee þjeJe leerve ceefnv³ee®³ee Deele
efJeefnle vecegvee Depe& Je ³eesi³e MegukeÀemen keWÀê mejkeÀej keÀ[s efve³eceeJeueerle yeoue keÀjC³ee®³ee
ceev³elesmeeþer HeeþJeeJee ueeielees. keWÀê mejkeÀej ves yeoueeme ceev³ele eefou³eeveblej yeoue kesÀuesueer
efve³eceeJeueer®eer SkeÀ Òele SkeÀ ceefnv³ee®³ee Deele keWÀê mejkeÀejkeÀ[s meeoj keÀjeJeer u eeieles. Demee yeoue
veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee uee keÀUJeeJee ueeielees. lees kebÀHeveer®³ee veeJeele yeoue keÀ©ve Iesle es. kebÀHeveer®³ee
IeìveeHe$ekeÀele yeoue keÀjlees Je kebÀHeveeruee veJeerve ÒeceeCeHe$e oslees. (yeoue kesÀuesues ÒeceeCeHe$e) l³eeveblej
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee Keepeieer kebÀHeveer cnCetve ûee¿e Oejues peeles.
keÀ)Keepeieer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®esHegve©&He eblej (Reconversion of Private
and Public Company ):-
1) Keepeieer kebÀHeveer ®es meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ceO³es Hegve© &Heeblej (Reconversion of
Private Company into Public Company ):-
Keepeieer kebÀHeveer®es ªHeeblej meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ceO³es keÀjlee ³esles ns DeeHeCe DeY³eemeues Deens
Hejbleg efleuee Hegvne Keepeieer kebÀHeveer cnCetve jne³e®es Demes uelesJne keWÀê mejkeÀej ®eer HejJeeveieer I³eeJeer
ueeieles. DeMeeJesUer Hegve©¥Hee bleje®eer meJe& Òeef¬eÀ³ee keÀe³e oîeeleerue lejlegoervegmeej HetCe& keÀjeJeer ueeieles.munotes.in

Page 79

792) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®es Keepeieer kebÀHeveer leHegve©&Heeblej (Reconversion ofPublic
Company into Private Company ):-
kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 keÀuece 43 (keÀ) vegmeej ceeveueer iesuesueer meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer Hegvne
Keepeieer kebÀHeveer nesT MekeÀles l³eemeeþer Keeueerue Òeef¬eÀ³es®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees.
i)keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.
ii)ceeieerue leerve Jeiii)meb®eeuekeÀeb®³ee þjeJee®eer SkeÀ Òele.
iv)kebÀHeveeruee ÒeeosefMekeÀ meb®eeuekeÀ keÀe³eoe ceb[U ekeÀ[s Depe& keÀ©ve l³eeceO³es ceeveueer iessuesueer
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer Hegvne Keepeieer nesC³ee®eer keÀejCes veceto keÀjeJeer ueeieleele. Goe. Guee{eue,
DeeefLe&keÀ efmLeleer, iegbleJeCetkeÀe, YeeieefJe¬eÀer F.
v)keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer efceUeu³eeveblej efJeMesHeÀermen SkeÀ ceefnv³ee®³ee Deele veeWoCeer DeefOekeÀ eN³eekeÀ[s meeoj keÀjeJeer ueeieles.
vi)veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[tveveeWoCeer ÒeceeCeHe$e ÒeeHle keÀjCes.
Ke)Keepeiee rJ e meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®es ©Heeblej Je Hegve©&Heeblej eyeeyele meef®eJee®eer keÀe³ex
(Secretarial Functions towards C onversion and Rec onversion of
Private and Public Company ):-
1) efve³eceeJeueer ceO³es yeoue keÀjCes :-
meYeemeo mebK³es®eer ce³ee&oe DeesUKeCes. Keepeieer kebÀHeveer uee mHeäerkeÀjCee®es efveJesove oîeeJes
ueeieles. les meef®eJeeuee le³eej keÀ©ve I³eeJes ueeieles .
2) efJeMeskebÀHeveeruee ©Heeblej keÀjleevee efJeMesmeYes®es Dee³eespeve keÀjeJes ueeieles. (meb®eeuekeÀeb®eer meYee)
3) ceeefnleerHe$ekeÀ eEkeÀJee ceeefnleer SsJepeer®es efveJesove le³eej keÀj Ces:-
veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s ceeefnleerHe$ekeÀ eEkeÀJee ceeefnleer SsJep eer®es efveJesove le³eej keÀ©ve les
HeeþJeeJes ueeieles.
4) keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer IesCes:-
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer uee Keepeieer kebÀHeveer le©Heeblej keÀjleevee keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer
I³eeJeer ueeieles. efve³eceeJeueerle yeoue keÀ© ve lees keWÀê mejkeÀej uee keÀUJeeJee ueeielees.
5)IeìveeHe$ekeÀeceO³es yeoue keÀj Ces:-
kebÀHeveer ®es©Heeblej keÀjleevee IeìveeHe$ekeÀeceO³es yeoue keÀ©ve lees veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeuee
keÀUeJeeJee ueeielees.munotes.in

Page 80

806)kebÀHeveer ÒeeosefMekeÀ keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s Depe& keÀ jCes :-
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer uee Keepeieer kebÀHeveerle ©Heeblej keÀjleevee kebÀHeveer ÒeeosefMekeÀ keÀe³eoe
ceb[UekeÀ[s Depe& keÀjeJee ueeielees.
7) veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s ÒemleeJe HeeþefJe Ces:-
Keepeieer kebÀHeveer® esmeeJe&peefvekeÀ JemeeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®esKeepeieer kebÀHeveer leªHeeblej keÀjlee vee
leerve ceefnv³eeceO³es veeWoCeer De efOekeÀeN³eekeÀ[s ÒemleeJe HeeþJeeJee ueeielees. l³eemeeþer IeìveeHe$ekeÀ Je
veeWoCeer ÒeceeCeHe$eeceO³es veeWoCeer DeefOekeÀe N³eebkeÀ[tveyeoue keÀ©ve I³eeJee ueeielees.
8)Yeeb[JeueeceO³es yeoue keÀj Ces:-
Keepeieer kebÀHeveer uee efkeÀceeve Yeeb[Jeue GYeejCeer®eer Deì veener Hejbleg meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer uee
efkeÀceeve Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjeJeer ueeieles. YeeieYeeb[Je ueele Jee{ eEkeÀJee Ieì keÀjeJe³ee®eer Peeu³eeme
Yeeb[Jeue efve³eb$eCe DeefOekeÀeN³ee ®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.
9)veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[ tve ÒeceeCeHe$e ÒeeHle keÀj Ces:-
veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bveer kebÀHeveer ©Heeblej keÀjC³ee®es Òece eCeHe$e efou³eeveblej kebÀHeveer®ee yees[&,
keÀeieoHe$ekesÀ F. ®³ee veeJeele yeoue keÀ©ve I³eeJee ueeielees.
10) kebÀHeveer®es ©Heeblej Òeef¬eÀ³esÒeceeCes Hegve©&Heeblej Òeef¬eÀ³ee meceeve Deens. lees meJe& keÀe³e&Jeener meef®eJeebvee
neleeUeJeer ueeieles .
6.5efvekebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee efle®es ÒeJele&ve, veeWoCeer, efkeÀceeve Yeeb[Jeue GYeejCeer Je J³eJemee³e
ÒeejbYe ³ee ®eej ìHH³eeb®ee eEkeÀJee DeJemLeeb®ee ÒeecegK³eeves efJe®eej keÀjeJee ueeielees. ÒeJele&keÀebvee meef®eJe
ceole keÀjleele. IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer , ceeefnleerHe$eke À Je Flej cenÊJee®eer, keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer
Hetle&lee keÀjCeejer keÀeieoHe$ekesÀ efJeefnle vecegv³eele meef®eJe veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[sHeeþefJeleele Je
J³eJemee³e ÒeejbY eoeKeuee ÒeeHle keÀjleele. Keepeieer kebÀHeveeruee meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerle Je meeJe&peefvekeÀ
kebÀHeveeruee Keepeieer kebÀHeveer le ©Heelebj JeHegve©&Heeblej keÀjlee ³esles. l³eemeeþer ³ee oesvnerner ÒekeÀej®³ee
kebÀHev³eebvee keÀe³eosMeerj yeeyeeR®e erHetle&lee keÀjeJeer ueeieles. keWÀê Meemevee®³ee HejJeeveieerves Demes yeoue
kebÀHeveeruee keÀjlee ³esleele. kebÀHeveer®eer mLeeHevee, ©Heeblej Je Hegve©&Heeblej F. keÀecekeÀepe keÀjleevee
meef®eJee®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Deme les.munotes.in

Page 81

816.6mJeeO³ee³e
ÒeMve ë-
1) kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee l³eeleerue ìHHes efkebÀJee DeJemLeeb®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
2) `Keepeieer kebÀHeveer 'Je`meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer '³eeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.
3) Keepeieer kebÀHeveer®es meeJe&p eefvekeÀ kebÀHeveerle ©Heelebj keÀjC³ee®³ee keÀe³e&He×leer®es JeCe&ve keÀje.
4) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es Keepeieer kebÀHeveerle ©Heelebj keÀjC³ee®³ee keÀe³e&He×leer®es JeCe&ve keÀje.
5) kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee meef®eJeeuee keÀesCeleer keÀe ces keÀjeJeer ueeieleele ?
6) kebÀHeveer®es ©Heelebj Je Hegve©&Heeblej ³ee meboYee&le meef®eJeeuee keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee keÀe³ee¥®ee Dee{eJee
I³ee.
7) ìerHee efuene.
De) ÒeJele&keÀe®eer YetefcekeÀe Je DeefOekeÀej
ye) J³eJemee³e ÒeejbYe ÒeceeCeHe$e
keÀ)kebÀHeveer®eer veeWoCeer
[) DeefOekeÀeje®ee JeeHej keÀ©ve kebÀHeveer®es ©Heeblej
F&) efkeÀceeve DeefYeoeve / Yeeb[Jeue
HeÀ) meb®eeuekeÀeb®es Iees

munotes.in

Page 82

82IeìkeÀ -IV
7
meef®eJee®ee He$eJ³eJenej -Yeeie 1
(SECRETARIAL CORRESPONDENC E)
PART -I
Heeþe®eer j®evee :
7.1 GefÎ<ìs
7.2 ÒeemleeefJekeÀ
7.3 meef®eJee®ee He$eJ³eJenej
De) meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej
meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej keÀjC³ee®es Òemebi e
meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee O³eeveele I³eeJe³ee®³ee yeeyeer
ye) keÀpe& jesKes OeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej
keÀpe& jesKes OeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej keÀjC³ee®es Òemebie
keÀpe& jesKes OeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee O³eeveele I³eeJe³ee®³e e yeeyeer
keÀ) efveyebOekeÀ / veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeMeer He$eJ³eJenej
efveyebOekeÀ / veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeMeer He$eJ³eJenej keÀjC³ee®es Òemebie
efveyebOekeÀ / veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee O³eeveele I³eeJe³ee®³ee
yeeyeer
[) Yeeieyeepeeje Meer He$eJ³eJenej
YeeieyeepeejeMeer He$eJ³eJenej
YeeieyeepeejeMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee O³eeveele I³eeJe³ee®³ee yeeyeer DeeefCe ob[elcekeÀ
keÀejJeeF&
7.4 efve7.5 mJeeO³ee³e
7.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.efJeÐeeL³ee¥vee kebÀHeveer meef®eJee®³ee He$eJ³eJeneje®eer ceeefnleer os Ces.
2.meef®eJeeuee meYeemeo, keÀpe&jesKesOeejkeÀ, efveyebOekeÀ/veeWoCeer DeefOekeÀejer, Yeeieyeepeej F. Meer
keÀesCel³ee Òemebieer He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeieles ns mecepeeJetve IesCes.munotes.in

Page 83

833.meef®eJeeves meYeemeo, keÀpe &jesKesOeejkeÀ, efveyebOekeÀ/veeWoCeer DeefOekeÀejer, Yeeieyeepeej F. Meer
He$eJ³eJenej keÀjleevee keÀesCel eer o#elee I³eeJeer ³eeyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀj Ces.
4.meef®eJee®³ee He$eJ³eJenej eleerue He$euesKeve keÀewMeu³es keÀmes DeJeiele keÀjeJ es ³ee®es efJeÐeeL³ee¥vee %eeve
osCes.
7.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meef®eJee®³ee He$eJ³eJeneje®³ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
He$eJ³eJenej ne meef®eJee®³ee keÀe³ee&®ee cenÊJee®ee Yeeie Demelees. meef®eJeeuee meYeemeo, keÀpe&jesKesOeejkeÀ ,
efveyebOekeÀ/veeWoCeer DeefOekeÀejer, Yeeieyeepeej F. Meer JeejbJeej He$eJ³eJenej keÀj eJee ueeielees. He$euesKeve ner
SkeÀ keÀuee Deens. leer meef®eJeeuee DeJeiele DemeeJeer ueeieles. cnCetve l³eeves He$eJ³eJenej keÀjleevee efJeMesyeeyeeRkeÀ[s ue#e efoues Heeefnpes. He$euesKeve keÀjleevee DeekeÀveeJeueewefkeÀkeÀeuee Jee{, efJevece´lee keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer neleeUCeer, ieesHeveer³elee F. yeeyeer cenÊJee®³ee
Deens. meef®eJeeves F. Ie ìkeÀebMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee l³eeb®³eeMeer ®eebieues mebbyebOe ÒemLeeefHele kesÀues
Heeefnpesle.
7.3meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej ë(CORRESPONDENCE WITH
SHAREHOLDERS )
meYeemeo nskebÀHeveer uee Yeeb[Jeue HegjefJeleele cnCetve les kebÀHeveer®es cee uekeÀ Demeleele. les osMeYej
efkebÀJee osMeeyeensj efJeKegjuesues Demeleele. cnCetve meef®eJeeves l³eebvee ceeefnleer HegjJee³e®eer Demeles. les
kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHeveeceO³es Òel ³e#e Yeeie IesT MekeÀle veener. l³eebvee Yeeienmleeblejerle keÀjlee ³esl eele
l³eecegUs l³eeb®³eele melele yeoue nesle Demelees. les kebÀHeveer®es keÀecekeÀepe HeenCîeemee þer l³eeb®³eeleerue
ÒeefleefveOeeR®eer efveJe[ keÀjleele. Lees[ke̳eele kebÀHeveerJej l³eeb®es Debeflece efve³eb$eCe Demeles. meYeemeo
kebÀHeveer®eer OeesjCes þjefJeleele Je l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®es DeefOekeÀej meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee
osleele. meb®eeuekeÀebvee efveJe[tve osCes, l³eebvee ye[leHe&À keÀjCes, IeìveelcekeÀ Je efve³eceeJeueerceO³es yeoue
keÀjCes, efnMesye leHeemeCeermee®eer vesceCetkeÀ keÀjCes, efJeefMeä HeefjefmLeleerle meYeemeoeb®eer meYee yeesueeJeCes F.
cenÊJee®es DeefOekeÀej meYeemeoebvee Demeleele. lemes®e l³eebvee meJe&meeOeej Ce meYes®eer met®evee efceUCes,
HeefjHe$ekesÀ, DenJeeue, JeeefnkeÌkeÀ Deens. lemes®e ueeYeebMe efceUCes, ueeYeebMee®ee oj keÀe³ece keÀjCes F. DeefOekeÀej Deensle. kebÀHeveer®³ee
cenÊJee®³ee efveCe&³eebvee ceev³elee ner meYeemeoeb®eer I³eeJeer ueeieles.
I)meYeemeoeb Meer He$eJ³eJenej keÀjC³ee®es ÒekeÀej eEkeÀJee Òemebie (Types of
Correspondence with shareholders ):
meb®eeuekeÀebvee keÀener ceeefnleer HegjJe e³e®eerDemesue lej meef®eJeeuee l³eeb®e eHe$eJ³eJenej keÀjeJee
ueeielees. l³eeÒeceeCes l³eebvee JesieJesieU îeeÒemebieeveg©He meYeemeoebvee ceeefnleer HegjJeeJeer ueeieles. SketÀCe
He$eJ³eJenej eHewkeÀer meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej ne meef®eJee®³ee keÀe³ee&leerue cenÊJee®ee SkeÀ Yeeie Deens.
He$e©Heeves l³eeuee meYeemeoebpeJeU Òel³eskeÀ ÒekeÀej®eer ceeefnleer GIe[ keÀjeJ eer ueeieles. meef®eJeeves Del³eble
efJevece´HeCes ner ceeefnleer meYeemeoebvee HegjJeeJeer ueeieles. Heg{erue Òemebieer meef®eJeeuee meYeemeoebyejesyej
He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees.munotes.in

Page 84

841) YeeieefJe¬eÀer mebyebOeer He$eJ³eJenej
i)Yeeie JeeìHe He$e
ii)efoueieerjer He$e
iii)yeesveme Yeeie JeeìHe He$e
iv)nkeÌkeÀ Ye eieefJe¬eÀer ®³ee efJekeÀu³ee®eer keÀejJeeF& keÀjCeejs He$e
v)YeeieoeKeuee He$e
2) Yeeie eJejerue nHlee ceeieCeer Je YeeieceeieCeer mebyeOeer ®eeHe$eJ³eJenej
i)Yeeie ceeieCeer He$e
ii)Yeeie ceeieCeer mcejCe He$e
iii)YeeiepeHleer leekeÀero He$e
iv)YeeiepeHleer met®eveeHe$e
3)YeeienmleeblejCe Je Yeeie meb¬eÀceCeeyeeyele®ee He$eJ³eJenej
i)YeeienmleeblejCe met®eveeHe$e
ii)Yeeie nmleeblejCe cebpegjer He$e
iii)Yeeie nmleeblejCe veecebpegjerHe$e
iv)Yeeie meb¬eÀceCeeyeeyele®es keÀe³eosMeerj ÒeefleefveOeer ueeHe$e
4)meYeemeolJe jÎ keÀjC³eemebye Oeer®eeHe$eJ³eJenej
i)meYeemeolJe mebHegäele Deeu³ee®es He$e
ii)Yeeie oeKeu³ee®es Yeeie DeefOeHe$eele ©Heeblej keÀjC³ee®es He$e
iii)Yeeie mec eHe&CeecegUs meYeemeolJe jÎ Peeu³eeyeeyele®es He$e
5) kebÀHeveer®³ee meYee bmebyeOeer He$eJ³eJenej
i)meJe&meeOeejCe me Yes®eer met®evee Je keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe
ii)HeefjHeef$ekesÀ HeeþefJeC³eeyeeyele®es He$e
iii)DenJeeue HeeþefJeC³eeyeeyele®es He$e
6) ueeYeebMe JeeìHee mebyebOeer He$eJ³eJenej
i)ueeYeebMe met®evee Je ueeYeebMe DeefOe He$e
ii)ueeYeebMe efJevebleer He$emunotes.in

Page 85

857) le¬eÀejer eEkeÀJee Flej efve³eceeyeeyele He$eJ³eJenej
i)YeeieoeKeuee ieneU Peeu³eeyeeyele®eer met®evee
ii)YeeieoeKeu ³ee®eer ogyeej Òele osC³ee yeeyele®es He$e
iii)meYeemeo e®³ee le¬eÀejerme GÊej osCeejs He$e
iv)meYeemeo e®³ee ®eewkeÀMeer me GÊej osCeejs He$e
II)meYeemeoeb MeerHe$eJ³eJenej keÀj leevee meef®eJeeves O³eeveele I³eeJe³ee®es cegÎs /yeeyeer ë-
1) efJevece´lee / meewpe v³e yeeUieCes ë
meYeemeo ns kebÀHeveer®es ceeuekeÀ Demeleele lej meef®eJe ne kebÀHeveer®ee mesJekeÀ Je meYeemeoeb®ee
ÒeefleefveOeer Demelees. cnCetv e meef®eJeeves He$eeleerue YeemeYeemeo ns DeeHeues efce$e Deensle. ³ee veel³eeves He$eeleerue cepeketÀj Demeuee Heeefnpes. He$eeÜejs l³eeb®ee
DeHeceeve nesF&ue Demes De³eesi³e MeyoÒe³eesie keÀ© ve³esle. meYeemeoeb veerkesÀuesu³ee le¬eÀejeruee KesUercesUer®³ee
JeeleeJejCeele GÊej efoues Heeefnpe s.
2) De®etkeÀ ceeefnleer os Ces ë
meYeemeo ebvee efoueer peeCeejer ceeefnleer mel³e Je JemlegefmLeleeruee Devegmeªve Demeueer Heeefnpes Je
DeekeÀ[sJeejer osC³eeHetJeea efle®eer Kee$eer kesÀueer Heeefnpes. ®egkeÀer®eer efkebÀJee DeOe&Jeì ceeefnleer osT v e³es.
Iewjmecepe DeLeJee MebkeÀe efvecee&Ce nesF&ue DeMeer ceeefnleer ìeUeJeer. le¬eÀejeryeeyele ceeefnleer vemeu³eeme
efoueieerjer J³ekeÌle keÀjeJeer. Jeceeefnleer Demeu³eeme leer o[Jetve þsT ve³es. keÀejCe meef®eJe ne meYeemeoeb®ee
efJeéeemet Òeefleefv eOeer Demelees.
3) DeesIeJeleer YeeHe$eeleerue YeemecepeC³eeme meesHee Demeuee Heeefnpes. leebef$ekeÀ Meyo, efÜDeLee&®es Meyo, ueebyeue® ekeÀJeeke̳es, les®e les Meyo
JeejbJeej JeeHejCes, og©mleer ìeUCes ³eekeÀ[s ue#e efoues Heeefnpes. meYeemeoebvee He$e Jee®eu³eeJej He$ee®ee
DeeMe³e keÀUuee Heeefnpes. efJemeYeemeoebMeer megmebJeeo meeOeuee Heeefnpes.
4) He$euesKeve Mewueer®ee JeeHej keÀj Ces ë
He$eue sKeve keÀjCes ner SkeÀ keÀuee Deens. leer meef®eJeeuee DeJeiele Peeueer Heeefnpes. vekeÀejelcekeÀ
He$e HeeþJeleevee meceesj®³ee J³eeqkeÌle®³ee YeeJevee ogKeeJe u³ee peeCeej veenerle ³ee®eer oKeue Iesleueer
Heeefnpes. kebÀHeveer®³ee efnleemeeþer J³eJemLeeHeveeuee veeF&ueepeeve svekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe I³ee Jeer ueeiele Deens.
ns keÀewMeu³e JeeHe©ve meef®eJeeuee meYeemeoebvee HeìJetve Ðee³e®es Demeles.
5) He$eebvee lJeefjle GÊej os Ces ë
meYeemeoebveer efouesu³ee He$eebvee meef®eJeeves leele[erves GÊejs oîeeJeerueeieleele .l³eemeeþer efJeuebye
ìeUeJee ueeielees. meYee meoeb®eer keÀener le¬eÀej Demeu³e eme l³ee®eer lJeefjle oKeue Iesleueer Heeefnpes.munotes.in

Page 86

86le¬eÀejer ueemeewpev³eHetCe& GÊej efoues Heeefnpes. meYeemeoeves SKeeoer ceeefnleer He$eeÜejs ceeieCeer kesÀueer
Demeu³eeme meef®eJeeves l³eeb®³ee He$eeuee kesUsJej oeo efoueer Heeefnpes.
6) ieesHeveer³elee yeeUie Ces ë
meef®eJe ne kebÀHeveer®ee efJeéemle Demelees . cenÊJee®eer ceeefnleer GIe[ ve keÀjlee ieesHeefve³elee
yeeUieeJeer ueeieles. meYeemeoebvee kebÀHeveerleerue Ie[ecees[er peeCetve IesC³eeceO³es l³eebvee jme Demelees. Goe.
ueeYeebMe oj, ueeYeebMee®eer jkeÌkeÀce, meYeemeoebvee efceUCeejs ueeYe F. Hejbleg m eef®eJeeves DeMee yeeyeeR®ee
GuuesKe keÀ© ve³es efkebÀJee ngMeejerves ìeUues Heeefnpes. meb®eeuekeÀebyeeyele le¬eÀejer meYeemeoebvee keÀUJet
ve³esle. l³eecegUs iewjmecepe efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
7) keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer neleeUCee r keÀj Ces ë
keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer neleeUCeer ef®eìCeermeeves o#elesves kesÀueer Heeefnpes. Keesìer efkebÀJee efoMeeYetue
keÀjCeejer ceeefnleer ìeUueer Heeefnpes. meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 ®³ee
lejlegoeR®es Heeueve kesÀues Heeefnpes. JesUÒemebieer keÀe³eosMeerj meuueeieejeb®es cele efkebÀJee meuuee Iesleuee
Heeefnpes. He$eeÜejs keÀe³e oîee®esGuuebIeve nesCeej veener ³ee®eer o#elee Iesleueer Heeefnpes.
8)kebÀHeveer®eer Òeeflecee eEkeÀJee veeJeueewefkeÀkeÀ peesHeeme Ces ë
meef®eJee®³ee He$eJ³eJenej eÜejs yee¿e peieleeMeer mebbyebOe ³eslees. cnCetve meef®eJeeves He$eJ³eJenej
keÀjleevee kebÀHeveer®eer Òeeflecee mebJee|Oele nesF&ue ³ee®ee efJe®eej kesÀuee Heeefnpes. meef®eJee®³ee He$eJ³eJenejeÜejs
kebÀHeveer Je meYeemeo ³eeleerue mebbyebOe efJekeÀefmele nesC³eeme ceole Peeueer Heeefnpes. meef®eJeeves efouesu³ee
He$eeÜejs meYeemeoe®³ee MebkeÀe efkebÀJee De[®eCeer otj Peeu³ee Heeefnpesle. lemes®e kebÀHeveer Je meYeemeo ³eeleerue
veelesmebbyebOe efJekeÀefmele nesC³eeme ceole Peeueer Heeefnpes.
ye) keÀpe&jesKesOeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej (Correspondence with Debenture
holders ):
keÀpe&jesKesOeejkeÀ ns kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue HegjJeþe keÀjCeejs OevekeÀes efkebÀkee meeJekeÀej Demeleele.
keÀpe& jesKes OeejkeÀebvee kebÀHeveer l³e eb®³ee jkeÌkeÀcesJej J³eepe osles. l³eebvee kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHeveele menYeeie
Ieslee ³esle veener. l³eebvee celeoevee®ee DeefOekeÀej vemelees. kebÀHeveer®³ee ceeueceÊesJej yeespee efvecee&Ce keÀ©ve
eEkeÀJee leejCe osTve keÀpe&jesK³eebvee efJe¬eÀer k esÀueer peeles. kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 118 vegmeej
keÀpe&jesKesOeejkeÀeuee efJeéemle keÀjej leHeemeC³ee®ee Je l³ee®³ee Òeleer efceUC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. l³eeb®ee
kebÀHeveerMeer ³esCeeje mebbyebOe efkebÀJee kebÀHeveerves Iesleuessues efveCe&³ em e e f ® e J el ³ e e b v e e He$eeÜejs keÀUefJeleele.
kebÀHeveer®³ee meYeemeoebÒeceeCes keÀpe&jesKesOeejkeÀ eb®es mLeeve kebÀHeveerle vemeles l³eecegUs keÀpe&jesKesOeejkeÀ ebMeer
keÀceer ÒeceeCeele He$eJ³eJenej keÀjC³ee®es Òemebie ³esleele.
I)keÀpe&jesKesOeejkeÀ ebMeerHe$eJ³eJenej keÀjC³ee®es Òe keÀej efkebÀJee Òe mebie (Types of
Correspondence with Debenture holders ):
1) keÀpe&jesKes JeeìHee®eer ceeefnleer Depe&oejebvee keÀUefJeCes :
kebÀHeveer keÀpe& jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjle eveeefve³eceeJeueerleerue lejlegoe rvegmeej ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme×
keÀjles Je pevelesuee keÀpe& jesKes Kejsoer®es DeeJeenve keÀjles. kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ ceb[U meb®eeuekeÀ þjeJemunotes.in

Page 87

87Heeme keÀjleele. keÀpe& jesKes JeeìHe keÀjC³ee®ee efveCe&³e Peeu³eeveblej meef®eJe Depe&oejebvee keÀpe& jesKes
JeeìHeeyeeyele®es He$e HeeþefJeleele.
2) keÀpe&jesK³eeb Jejerue J³eepe os Ces:
keÀpe& jesKesOeejkeÀebvee kebÀHeveer ojJekeÀpe& jesKesOeejkeÀebvee He$eeÜejs keÀUefJeleele.
3)keÀpe&jesK³eeb ®es mecenkeÌk eÀ Yeeieele ©Heeblej keÀj Ces:
kebÀHeveer ceeuekeÀer®³ee Yeeb[Jeueele Jee{ keÀjleevee keÀpe& jesK³eeb®es ©Heeblej mecenkeÌkeÀ Yeeieel e
keÀjles. l³eecegUs keÀpe& jesKesOeejkeÀebvee kebÀHeveer®es meYeemeo yeveC³ee®eer mebOeer ÒeeHle nesles. meb®eeuekeÀ
ceb[Ue ves l³eeyeeyele efveCe&³e Iesle u³eeme meef®eJe He$eeÜejs keÀpe& jesKesOeejkeÀebvee keÀUefJeleele.
4)keÀpe&jesK esHejleHesÀ[ He$e osCe s:
efJeefMe<ì cegoleerle keÀpee&®eer jkeÌkeÀce keÀceer JneJeer cnCetve kebÀHeveer HejleHesÀ[ keÀjlee ³esCeeN³ee
keÀpe& jesK³eeb®e er efke¬eÀer keÀjles. keÀpe& jesK³eeb®eer cegole HetCe& Peeu³eeJej meef®eJe l³eebvee keÀpe& jesK³eebJejerue
jkeÌkeÀce IesCes Je keÀpe&jesKes ÒeceeCeHe$e pecee keÀjCesyeeyele He$eJ³eJenej keÀjleele.
II)keÀpe&jesKesOeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej keÀj leevee meef®eJeeves O³eeveele I³eeJe³e e®es cegÎs eEkeÀJee
yeeyeer :
1) He$eeleerue cepeketÀj De®etkeÀ DemeeJee :
keÀpe& jesKesOeejkeÀeb Meer He$eJ³eJenej keÀjlee veel³eeleerue cepeketÀj De®etkeÀ DemeeJee ueeielees.
meef®eJeeves keÀpe& jesKesOeejkeÀebyejesyej efJeéeeme Je ÒeeceeefCekeÀHeCes He$eJ³eJenej kesÀuee Heeefnpes. DeekeÀ[sJeejer
De®etkeÀ DemeeJeer.
2)He$eeleerue cepeketÀj mHeä DemeeJee :
meef®eJeeves keÀpe& jesKesOeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee l³eeleerue YeekebÀHeveer Je keÀpe& jesKesOeejkeÀ ³eeceO³es keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee iewjmecepe efvecee&Ce neslee keÀecee ve³es.
3) cepeketÀj Lees[ke̳eele De meeJee :
He$eeleerue cepeketÀj cegÎsmeto Je mebef#eHle DemeeJee. cepeketÀjeÜejs He$ee®ee efJePeeuee Heeefnpes. cepeketÀj DeekeÀneslees.
4) meY³elee eEkeÀJee efJevece´les®es Heeueve keÀjCes :
meef®eJeeves YeeieOeejkeÀeb ÒeceeCes keÀpe& jesKesOeejkeÀebyejesyej He$eJ³eJene jkeÀjleevee efJevece´les®es efkebÀJee
meY³eles®es Heeueve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀpe& jesKesOeejkeÀ eb®ee Gef®ele ceeve mevceeve He$eeÜejs þsJeuee
Heeefnpes. l³eeb®ee Deeoj kesÀuee Heeefnpes.munotes.in

Page 88

885) GÊejs lJeefjle HeeþefJe Ces:
keÀpe& jesKesOeejkeÀeb veer kebÀHeveerkeÀ[tve keÀener ceeefnleer®eer ceeieCeer kesÀu³eeme SKeeoer le¬eÀej
kesÀu³eeme , ®eewkeÀMeer kesÀu³eeme, ÒeMveeb®eer efJe®eejCee kesÀu³eeme, meef®eJeeves l³eeb®³ee He$eebvee leeye[leesye
GÊej efoues Heeefnpes. pej l³eebvee SKeeoer ceeefnleer leele[erves GHeueyOe nesle vemesue lej efoueieerjer J³ekeÌle
kesÀueer Heeefnpes . le¬eÀejeryeeyele meewpev³e oMe&efJeCeeje cepeketÀj DeHesef#ele Demelees.
6) DeekeÀmeef®eJee®³ee He$eJ³eJenej eÜejs keÀpe& jesKes OeejkeÀebJej íeHe He[ueer Heeefnpes. l³eemeeþer He$eeleerue
YeekebÀHeveeryejesyej®es mebbyebOe megOeejC³eeme ceole nesles.
7) keÀe³e osMeerj lejlegoeR®es Heeueve keÀjCes :
keÀpe& jesKesOeejkeÀebvee He$e HeeþefJeleevee meef®eJeebvee kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 ceOeerue lejlegoe R®es
Heeueve keÀjeJes ueeieles. kebÀHeveer®es IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueerleerue keÀpe& jesK³eebyeeyele®³ee lejlegoeR®es
l³eebvee Heeueve keÀ©ve l³eeb®³eeMeer He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees. J³eepeoje®es efve³ece HeeUeJes ueeieleele.
v³ee³eeue³eerve met®eveeb®eer Hetle&lee JessUsJej kesÀueer Heeefnpes.
8) kebÀHeveer®eer Òeeflecee peesHeeme Ces:
keÀpe& jesKesOe ejkeÀ ns kebÀHeveer®es OevekeÀes Demelee le.l³eeb®³ee ceveele kebÀHeveer®eer Òeeflecee ®eebieueer
efvecee&Ce keÀjCes, kebÀHeveer®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele Yej IeeueCes ³eemeeþer keÀpe& jesKesOeejkeÀeb Meermeef®eJee vesGef®ele
He$eJ³eJenej keÀjC³ee®eer iejpe Demeles.
9) iegHlelee jeKeeJeer ueeieles :
keÀpe& jesKesOeejkeÀ ebyeeyele®ee leHeMeerue, cenÊJee®eer ceeefnleer Flej J³eeqkeÌlebvee mecepeCeej veener
³ee®eer o#elee meef®eJeeuee I³eeJeer ueeieles. l³eecegUs keÀpe& jesKesOeejkeÀeb®ee meef®eJeeJej efJeéeem e yemelees.
kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue GYeejCeermeeþer keÀpe& jesKesOeejkeÀeb®eer ®eebieueer ceole nesles. l³eeb®³eekeÀ[tve
kebÀHeveeruee oerIe&cegoleer®es Yeeb[Jeue GHeueyOe nesles. keÀpe& jesKesOeejkeÀ ns kebÀHeveer®es meeJekeÀej Demeleele.
oerIe&cegoleer ®³ee Yeeb[Jeue GYeejCeerle keÀpe& jesKesOeejkeÀ eb®es ³eesieoeve cenÊJee®es Demeu³eeves l³eeb®³eeMeer
He$eJ³eJenej keÀjleevee ef®e ìCeermeeuee ³eesi³e leer o#elee I³eeJeer ueeieles. keÀpe& jesKesOeejkeÀ kebÀHeveerJej
efJeéeeme þsTve iebgleJeCetkeÀ keÀjleele. keÀesCel³eener Òemebieer l³eeb®ee kebÀHeveerJejerue efJeéeeme keÀceer nesCeej
veener Je kebÀHeveer®ee veeJeueewefkeÀkeÀ keÀceer nesCeej veener ³ee®eer o#elee ef®eìCeermeeuee I³eeJeer ueeieles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe. De) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1) `efoueieerjer He$e 'cnCe pes keÀe³e ?
2) YeeieoeKeu³ee®eer `o gyeej Òele '³ee®ee DeLe& mHeä keÀje .
3) He$eJ³eJeneje ceO³e sieesHeveer³elee keÀe yeeUieeJeer ueeieles ?
4) He$eJ³eJenejeceO³es efJeuebye ìeUC³ee®eer iejpe mHeä keÀje.munotes.in

Page 89

895) `YeeieceeieCe er mcejCe He$e' keÀesCeeuee HeeþJeeJes ueeieles ?
6) meYeemeoebvee meJe&meeOeejCe meYes®eer met®evee efkeÀleer efoJeme meYesHetJeea oîeeJeer ueeieles ?
7) YeeieoeKeuee ieneU Peeu³eeJej meYeemeoeves keÀe³e keÀjeJes ?
8) meYeemeoeb MeerHe$eJ³eJenej keÀjC³ ee®es oesve Òemebie meebiee.
9) keÀpe& jesKesOeejkeÀeb MeerHe$eJ³eJenej keÀj C³ee®es oesve Òemebie meebiee.
10) ueeYeebMe efJevebleer He$ee®ee DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees ?
11) ®eebbieu³ee He$eJ³eJeneje®eer oesve JewefMeäîes meebiee.
12) ®eebbieu³ee He$e eÜejs kebÀHeveer®eer Òeeflecee efJekeÀefmele nesles. nes³e / veener.
keÀ) efveyebOe keÀeEkeÀJee veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeyejesyej He$eJ³eJenej (Correspondence with
the Registrar ):
kebÀHeveer ®eermLeeHevee keÀjleevee efle®eer veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles. lemes®e kebÀHeveer®³ee owvebefove
peerJeveele efveyebOekeÀeMeer JeejbJeej mebyebOe ³eslees. kebÀHeveer®es efJemepe&ve keÀjleevee meg×e veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee uee
efJemepe&vee yeeyele®eer met®evee HeeþJeeJeer ueeieles. meef®eJe eÜejss kesÀu³ee peeCeeN³ee He$eJ³eJene jeleerue ceesþ îee
Yeeie veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee yejesyej He$eJ³eJenej keÀjC³eemeeþer oîeeJee ueeielees. JesieJesieUîee Òemebieevegmeej
keÀeieoHe$e HeeþefJeCes, DenJeeue osCes, met®evee osCes, meYesleerue þjeJe HeeþefJe Ces,kebÀHeveer®es IeìveeHe$ekeÀ Je
efve³eceeJ eueer®eer veeWoCeer keÀjCes, uesKeeHegmlekesÀ þsJeCes F. efveefceÊeeve smeef®eJeeuee veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee byejesyej
He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees. veeWoCeer DeefOekeÀejer ns MeemekeÀer³e DeefOekeÀe jerDeme u³eecegUs l³eeb®³eeyejesyej
He$eJ³eJenej keÀjleevee meef®eJeeuee ³eesi³e leer Keyejoejer I³eeJeer ueeieles.
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 vegmeej kebÀHev³eeb ®eer veeWoCeer keÀjC³eemeeþer keWÀê mejkeÀejceeHe&Àle
veeWoCeer DeefOekeÀeN³e e®eer vesceCetkeÀ kesÀuee rp e e l e s . l³eebvee veeWoCe er®es DeefOekeÀej efoues peeleele. kebÀHeveer veeWoCe er
DeefOekeÀejer ne kebÀHeveer keÀe³eo îeevegmeej ÒeMeemevee®ee DeefOekeÀejer Demelees kebÀHeveerkeÀ[tve meeoj kesÀuesueer
keÀeieoHe$ekesÀ lees leHeemetve Heenlees Je kebÀHeveeru ee30 efoJemeeb®³ee Deele keÀUefJelees. l³eeuee Heg{erue
DeefOekeÀej osC³eele Deeues Deensle. Goe. Jeeefefve³eecekeÀ HegmlekesÀ leHeemeCes, efnMesye HegmlekesÀ Je FlekeÀ keÀeieoHe$ekeÀe®eer leHeemeCeer keÀjCes, DeeJeM³ekeÀ
omleSsJepeebyeeyele uesKeer Kegueemee ceeieefJeCes F. DeMee JesUer meef®eJeeuee veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee uee
He$eJ³eJene jeÜejs ceeefnleer keÀUJeeJeer ueeieles.munotes.in

Page 90

90I)veeWoCeer DeefOekeÀejer /efveyebOekeÀeMeer He$eJ³eJenej keÀjC ³ee®es ÒekeÀej eEkeÀJee Òemebie (Types
of Correspondence with the Registrar ):
kebÀHeveer meef®eJeeuee Heg{erue Òemebieer veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bvee He$e HeeþJetve kebÀHeveer®eer ceeefnleer
keÀUJeeJeer ueeieles.
1) efve³eecekeÀ meYes®ee DenJeeue Heeþef JeCes.
2) kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee veeWoCeer meeþer H eeþJeeJe³ee®eer keÀeieoHe$ekesÀ, kebÀHeveer®es
IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer, GÎsMeHe$ekeÀ/ceeefnleerHe$ekeÀ ,veeWoCeer ke=Àle keÀe³ee&ue³e e®ee HeÊee,
JewOeeefvekeÀ J³eeqkeÌleb®es Ieesmeb®eeuekeÀeb®es uesKeer efveJesove, ÒeLece meb®eeuekeÀeb®eer ceeefnleer osCeejs efJeJejCeHe$e.
3) YeeieJeeìHe efJeJejCe He$e
4) Yeeie nmleeblejCe
5) Jeeef6) Jeeef7) DeeefLe&keÀHe$ekesÀ, Goe. yesjerpeHe$ekeÀ, ve HeÀe-leesìe He$ekeÀ, leeUsyebo
8) efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue (DebkesÀ#eCe DenJeeue)
9) DeefOeueeYeebMe osC³eeyeeyele®e e þjeJee®eer Òele efkebÀJee ³ee oer
10) YeeieYeeb[Jeueele Jee{ keÀ jCesefkebÀJee keÀHeele keÀjCesyeeyele ®esmet®eveeHe$e
11) kebÀHeveer®³ee keÀejYeejeyeeyele®es mHeäerkeÀjCe
12) efvejer#ekeÀeb®ee DenJeeue
13) efveyebOekeÀekeÀ[s /veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee keÀ[s veesboJeeJe³ee®eer efJeJejCe He$es
1) JeeefefveyebOekeÀekeÀ[ smeeoj keÀjeJes ueeieles. l³eeleerue leHeMeerue KeeueerueÒeceeCes
De) kebÀHeveer®es cegK³e / ÒeOeeve keÀe³ee&ue³e
ye) kebÀHeveer®³ee meYeemeoeb®eer veeWoJener
keÀ) keÀpe&jesKes OeejkeÀeb®eer veeWoJener
[) Yeeie DeeefCe keÀpe&jesKes
F&) kebÀHeveer® eerkeÀpe& efJeHeÀ) ceeieerue DeeefCe Òe®eefuele meYeemeo DeeefCe keÀpe&jesKeOeejkeÀ
ie) Deepeer Je ceepeer meb®eeuekeÀ, J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ, meef ®eJe, Keefpeveoej
J³eJemLeeHekeÀ F.
2) IeìveeHe$ekeÀele yeoue kesÀuesuee Demeu³eeme l³eeyeeyele®es efJeJejCeHe$e
3) YeeieJeeìHe mebyebOeer®es efJeJejCeHe$e
4) YeeieYeeb[Jeueeleerue HesÀjyeoueeyeeyele®es efJeJejCeHe$e
5) meYeemeo veeWoJener leerue og©mleer
6)þjeJe DeeefCe keÀjeje®³ee Òeleer
7) J³eJemLeeHeveeleerue yeoueeyeeyele®es efJeJejCeHe$emunotes.in

Page 91

9114) efJeMes1) Ieìvee He$ekeÀele yeoue keÀjCes.
2) efve³eceeJeueerle yeoue keÀjCes.
3) ceeefnleerHe$ekeÀ / GÎsMe He$ekeÀele yeoue ke ÀjCes.
4) veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³ee®³ee Heʳeele /keÀe³e&#es$eele yeoue keÀjCes.
5)kebÀHeveer®³ee veeJeele yeoue keÀjCes.
6) DeefOeke=Àle Yeeb[Jeueele Jee{ keÀjCes.
7) DeefOeke=Àle Yeeb[Jeueele keÀHeele keÀjCes.
8) jeKeerJe efveOeer le³eej keÀjCe s.
9) kebÀHeveer®³ee keÀejYeeje®eer leHeemeCeer keÀjCes.
10) efvejer#ekeÀe®e er vesceCetkeÀ keÀjCes.
11) meb®eeuekeÀeb®eer os³elee Jee{efJeCes.
12)meb®eeuekeÀeb®e s ceeveOeve þj efJeCes.
13) meb®eeuekeÀeb®eer os³elee ce³ee&oe Jee{efJeCes.
14) kebÀHevee r®es Ssef®íkeÀ efJemepe&ve keÀj Ces.
15) YeeieYeeb[Jeueeletve ueeYeebMe efJelejCe keÀj Ces.
16) Keepeieer kebÀHeveer®es meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerle ©Heeblej keÀjCes.
17) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es Keepeieer kebÀHeveerle ©Heeblej keÀjCes.
18) Keepeiee r kebÀHeveer®es meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerle Hegve©&Heeblej keÀjCes.
19)meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es Keepeieer kebÀHeveerle Hegve©&Heeblej keÀjCes.
20) keÀpe&jesKesOeejkeÀeb veemecenkeÌkeÀ Yeeie osCes.
21) J³eepe osC³ee®es DeefOekeÀej megHeto& keÀjCe s.
22) veeskeÀjerle (kebÀHeveer® ³ee) Demeuesu³ee veelesJeeF&keÀeb®ee meb®eeuekeÀ ceb[Uele meceeJesMe keÀj Ces.
23) J³eJemLeeHe keÀer³e meb®eeuekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀjCes.
24) J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀe®eer Hegvevex ceCetkeÀ keÀjCes.
25)J³eJemLee Hevee®³ee peyeeyeoejerceO³es Jee{ keÀjCes.
II)efveyebOekeÀ /veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee MeerHe$eJ³eJenej keÀj leevee meef®eJeeves O³eeveele I³eeJe³ee®es
cegÎs eEkeÀJee yeeyeer :
1) He$eeleerue cepeketÀjeceO³es meY³elee DemeeJeer.
efveyebOekeÀ/veeWoCeer De efOekeÀe jerns MeemekeÀer³e DeefOekeÀe jerDemeleele. l³eebvee Meemeveeves DeefOekeÀej
efouesues Demeleele. meef®eJeeves He$euesKeveeÜejs l³eeb®ee Deeoj keÀjCes iejpes®es Deens. l³eeb®³ee Meer
vece´leeHetJe&keÀ Je DeeojHetJe&keÀ YeeoeKeefJeueer Heeefnpes.munotes.in

Page 92

922) He$eeleerue leHeMeerue De®etkeÀ DemeeJee.
MeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³ee byejesyej He$eJ³eJenej keÀjleevee meef®eJeeves He$eeleerue ceeefnleer De®etkeÀ
efoueer Heeefnpes. DeHetCe &, ®egkeÀer®eer efkebÀJee Keesìer ceeefnleer osTve efoMeeYetue keÀ© ve³es. efveyebOekeÀekeÀ[s efoueer
peeCeejer ceeefnleer mel³e Je JemlegefmLeleeruee Devegme©ve DemeeJeer ueeieles. ceeefnleer osC³eeHetJeea efle®eer Kee$eer
kesÀueer Heeefnpes. DeOe&Jeì efk ebÀJee iewjmecepe efvecee&Ce keÀjCeejer ceeefnleer osT ve³es.
3) cepeketÀj Lees[ke̳eele DemeeJee.
He$eeleerue cepeketÀj Lees[ke̳eele eEkeÀJee mebef#eHle DemeeJee. cegÎsmeto cepeketÀj ecegUs He$eeleerue
DeeMe³e ®eìkeÀve mecepelees. DeveeJeM³ekeÀ ceeefnle erìeUC³ee®e eÒe³elve kesÀuee Heeefnpes. oerIe& mJe©Hee®ee
cepeketÀj Demet ve³es. Jeeke̳eeleerue Hegve ªkeÌleer ìeUueer Heeefnpes.
4) He$eeleerue cepeketÀj mHeä DemeeJee.
efveyebOekeÀeuee He $eefueefnleevee meef®eJeeves meeOeer, meesHeer Je menpe mece pesue DeMeer YeeJeeHejeJeer. l³eele DeekeÀDeefOekeÀeN³ee®ee ieeWOeU G[lee keÀecee ve³es.
5) He$eeleerue cepeketÀj HeejoMe&keÀ DemeeJee.
efveyebOekeÀ /veeWoCeer DeefOe keÀeN³ee® ³eeceveele kebÀHeveerefJe®eebieueer Òeeflecee efvece e&Ce keÀjC³eemeeþer He$eeleerue cepeketÀj HeejoMe&keÀ DemeeJee. Goe. kebÀHeveer®³ee
HeleÞesCeer®eer JeemleJe ceeefnleer osCes. JeemleJe ceeef nleer efou³eecegUss meef®eJee®³ee keÀeceeyeeyele Je kebÀHeveeryeeyele
efveyebOekeÀe®³ee ceveeceO³es efJeéeeme efvecee&Ce neslees .
6) He$eebvee lJeefjle GÊejs HeeþefJeCes.
meef®eJee ves efveyebOekeÀeuee He$e HeeþefJeu³eeveblej efveyebOekeÀ keÀeieoHe$eeb ®eer íeveveer keÀjleele Je
l³eebvee l³eeceO³es keÀener ®egkeÀe eEkeÀJee $egìer Dee{Uu³eeme les lemes He$e kebÀHeveer uee HeeþefJeleele .DeMeeJesUer
meef®eJeeves keÀeieoHe$eeb®eer Je $egìer®eer Hetle&lee JesUsJej kesÀueer Heeefnpes. lemes®e efveyebOekeÀeves kebÀHeveeryeeyele
keÀener le¬eÀej kesÀu³eeme l³ee le¬eÀejeruee meef®eJeeves lee ye[leesye GÊej efoues Heeefnpes. meef®eJeeves He$ee®es
GÊej osC³eeme DeveeJeM³ekeÀ efJeuebye ìeUuee Heeefnpes.
7) keÀe³eosMeerj lejlegoeR®eer oKeue IesCes .
efveyebOekeÀ/veeW oCeer DeefOekeÀeN³ee byejesyej He$eJ³eJenej keÀjleevee meef®eJeeves kebÀHeveer keÀe³eoe
1956 ceOeerue lejlegoeR®eer Je Flej Ke®e& keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer Hetle&lee kesÀueer Heeefnpes. JesUÒemebieer
keÀe³eosMeerj meuueeieejeb®es cele efkebÀJee meuuee Iesle uee Heeefnpes. He$eeÜejs keÀe³e oîee®esGuuebIeve nesCeej
veener ³ee®eer o#elee Iesleueer Heeefnpes.
8) kebÀHeveer®eer Òeeflecee efkebÀJee veeJeueewefkeÀ keÀpeesHeeme Ces.
meef®eJeeves efveyebOekeÀeMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee kebÀHeveer ®eer Òeeflecee peesHeemeueer peeF&ue ³ee®ee
efJe®eej kesÀuee Heeefnpes. meef®eJee®³ee He$eeÜejs veeWoCeer DeefOekeÀejer Je kebÀHeveer ³eeleerue mebbyebOe megOeejC³eememunotes.in

Page 93

93ceole Peeueer Heeefnpes. veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebves GHeefmLele kesÀuesu³ee MebkeÀe®es meceeOeeve kesÀues Heeefnpes.
efveyebOekeÀeves kebÀHeveerkeÀ[s le¬eÀej veeWoefJeC³eeme meef®eJeeves efoueieerjer J³ekeÌle keÀ©ve l³ee He$eeuee efJevece´HeCes
GÊej efoues Heeefnpes.
9) DeekeÀHe$euesKeve Mewueeruee efJeefMeä opee& De meeJee ueeielees. meef®eJee®³ee He$eJ³eJeneje Üejs veeWoCeer
DeefOekeÀeN³eeJej íeHe Hee[ueer Heeefnpes. l³eemeeþer He$eeceO³es ÒeYeeJeer DeeefCe DeekeÀHeeefnpes. meewc³e Je efJevece´ Yeenesles.
[) ÒeefleYetleer yeepeejeMeer He$eJ³eJenej (Correspondence with Stock
Exchange ):
ÒeefleYetleer yeepeejeuee MesDej ceekexÀì efkebÀJee ÒeefleYetleer yeepeej Demes cnCeleele. ’ÒeefleYetleer
yeepe ej ner DeMeer ³eb$eCee Deens keÀer l³eeÜejs iegbleJeCetkeÀoej J³eeqkeÌle Je mebmLeebvee , kebÀHev³eebvee, Meemeveeuee
ÒeefleYetleer Kejsoer -efJe¬eÀer®es ceeie&oMe&ve keÀjles. “
Yeeie yeepeej ner Jemlet yeepeejHesþsmeejKeer Yeeie Je k eÀpe&jesKes Kejsoer -efJe¬eÀer®eer yeepeejHesþ
Deens. Yeeie yeepeeje®es J³eJemLeeHeve HeenC³eemeeþer SkeÀ keÀe³e&keÀejer meefceleer vesceueer peeles. ner meefceleer
keÀe³e&keÀejer ceb[U cnCetve keÀe³e& keÀjles. keÀe³e&keÀejer meefceleeruee mene³³e keÀjC³eemeeþer Flej mene³³ekeÀ
meefcel³ee mLeeHeve kesÀu³ee peeleele. Goe. ueJeeo meefceleer, ÒeefleYetleer veebWboCeer meefceleer, DevegMeemeve
meefceleer F. cegbyeF& Yeeie yeepeeje®eer mLeeHevee 1875 meeueer Peeueer leer `o vesefìJn MesDej De@C[ mìe@keÀ
ye´eskeÀme& DemeesefmeSMeve '³eeveeJeeves meg© keÀjC³eele Deeueer. 1995 ceO³es yee@cyes Dee@ve ueeF&ve ì^se f[bie
ÒeCeeueer®ee (mebieCekeÀer keÀjCee®ee) JeeHej keÀjC³eele ³eslees. jeä^er³e mlejeJej jeä^er³e Yeeie yeepeeje®eer
meg©Jeele 1992 Heemetve keÀjC³eele Deeueer Deens.
meeJe&peefve keÀkebÀHeveeruee Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjC³eemeeþer ÒeLece kebÀHeveer®eer veeWoCeer keÀjeJeer
ueeieles. lemes®e Yeeie yeepeejele Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles.
Yeeie yeepeeje ceeHe&À lekebÀHev eeruee Yeeb[ Jeue GYeejCeer ®eer HejJeeveieer efou³eeJej kebÀHeveer GÎsMeHe$ekeÀ/
ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀ©ve Deece pevelesuee Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer keÀjC³ee®es DeeJeenve keÀjles.
meef®eJeeuee Yeeieyeepeeje ceO³es kebÀHeveer®eer veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles. lemes®e meef®eJeeuee YeeieyeepeejeMeer
JeejbJeej He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees. Goe. J³eJemLeeHekeÀ, keÀe³e&keÀejer meefceleer®es DeefOekeÀejer, ÒecegKe
keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer, oueeue, D eefYekeÀlex, jesKes efve³eceve J³eJemLeeHekeÀ, YeeieefJeceske Àjer F. Yeeieyeepeej
ner MeemekeÀer³e mebmLee Deens. ³ee mebmLes®es efve³eceve keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e ÒeefleYetleer efve³eceve ceb[Ue®eer
(SEBI mesyeer) mLeeHevee 1988 meeueer keÀjC³eele Deeueer. Yeeie yeepeejeJej kebÀHeveer®eer Yeeb[Jeue
GYeejCeer DeJe uebyetve Demeu³eecegUs meef®eJeeuee lesLeerue DeefOekeÀeN³eebyejesyej He$e J³eJenej keÀjleevee ³eesi³e
leer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles.
I)ÒeefleYetleer yeepeeje Meer He$eJ³eJenej keÀj C³ee®es ÒekeÀej eEkeÀJee Òemebie (Types of
Correspondence with Share Ma rket):
1) Yeeieyeepeeje leÒeefleYetleeR®eer veeWoCeer keÀjC³eemeeþer mesyeer (SEBI)®eer HejJeeveieer IesCes.munotes.in

Page 94

942) Yeeie efJe¬eÀer , Yeeie nmleeblejCee®eer ceeefnleer osCes.
3) keÀpe&jesKes efJe¬eÀer, keÀpe&jesKes nmleeblejCee®eer ceeefnleer osCes.
4) Yeeieyeepeejele ef[ce@ì Keeles GIe[ Ces.
5) DeefOeke=Àle oueeuee®eer efveJe[ keÀjCes .
6) ûeenkeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ efceUefJeCes .
7) keÀpe&jesK³eeJej ISIN¬eÀceebkeÀ veeWoJeCes.
8) keÀjejHe$e keÀjCes .
9) efJenerle vecegv³eele keÀeieoHe$e Je omleSsJepe HeeþefJeCes .
10) meYeemeoeb®eer ceeefnleer HeeþefJeCes.
11) Jeeef12) efve³eceeb®eer DebceueyepeeJeCeer eEkeÀJee efve³eceebceO³es yeoue keÀjCes .
13) efJeJejCeHe$es meeoj keÀjCes.
14) Yeeie, keÀpe&jesKes DeeefCe c³eg®³e gDeue HebÀ[ iegbleJeCe tkeÀerueeHejJeeveieer IesCes.
15)ceO³emLeeb®eer veeWoCeer keÀjC es. Goe. Yeeie oueeue, Yeeie nmleeblej, DeefYekeÀlee&, jesKes efve³eceve
J³eJemLeeHekeÀ, J³eeHeejer yeBkeÀe, Yeeie efJeceskeÀjer F.
16)Dee@veueeF&ve J³eeHeejer ÒeCeeueerÜejs He$eJ³eJenej keÀjCes / mebHeke&À meeOeCes.
17)me@ìsueeF&ìÜejs mebHeke&À meeOeCes.
18) Yeeie yeepeej J³eJemLeeHeve keÀe³e&keÀejer meefceleeryejesyej He$eJ³eJenej keÀjCes.
19) keÀe³e&keÀejer meefceleeruee mene³³e keÀjC³eemeeþer vesceuesu³ee me efceleeryejesyej He$eJ³eJenej keÀjCes .
Goe. ueJeeo meefceleer.
II)ÒeefleYetleer yeepeeje Meer He$eJ³eJenej keÀj leevee meef®eJeeves O³eeveele I³eeJe³e e®escegÎs eEkeÀJee
yeeyeer:
1) meewpev³e eEkeÀJee efJevece´lee yeeUie Ces.
ÒeefleYetleer yeepeejeleeru eDeefOekeÀejer ns Meemevee®es ÒeefleefveOeer Demeleele. l³eebvee Meemeveeves efJeMesDeefOekeÀej efoues Demeleele. meef®eJeeves l³eeb®ee Deeoj kesÀuee Heeefnpes. l³eemeeþer He$eeleerue YeeDemeueer Heeefnpes. l³eebveer kebÀHeveer®eer keÀene rc e e e f n l e e r ceeieefJeu³eeme leer GHeueyOe keÀ©ve efoueer Heeefnpes.
l³eeb®³eekeÀ[tve keÀener le¬eÀej Demeu³eeme efoueieerjer J³ekeÌle kesÀueer Heeefnpes.
2)He$eeleerue cepeketÀj De®etkeÀ DemeeJee ueeielees.
ÒeefleYetleer yeepeejeleerue DeefOekeÀe jerefkebÀJee J³eJemLeeHekeÀebMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee He$eeleerue
cepeketÀj De®etkeÀ Demeuee Heeefnpes. He$eeÜejs keÀener DeekeÀ[sJeejer meeoj keÀjeJe³ee®eer Demeu³eeme leer
De®etkeÀDemeeJeer ueeieles. ÒeefleYetleer yeepeejeyejesyej efJeéeeme lemes®e Òeecee efCekeÀHeCes He$eJ³eJenej ke sÀuee
Heeefnpes. He$eeÜejs ceeefnleer osC³eeHetJeea efle®eer Kee$eer keÀjeJeer ueeieles.
3)He$eeleerue cepeketÀj mebef#eHle DemeeJee .
ÒeefleYetleer yeepeeje keÀ[s ceeefnleer HeeþefJeleevee He$eeleerue cepeketÀj Lees[ke̳eele eEkeÀJee mebef#eHle
Deme eJee ueeielees. Goe. DeeJeM³ekeÀ eflelekeÀer ceeefnleer efkebÀJee DeekeÀ[sJeejer oîeeJeer. cepeketÀj oerIe&munotes.in

Page 95

95mJe©Hee®ee Demet ve³es. Jeeke̳eeleerue Hegve©keÌleer ìeUueer Heeefnpes. l³eecegUs cepeketÀjeceO³es DeveeJeM³ekeÀ Jee{
nesCeej veener. meef®eJeeves He$eeceO³es DeveeJeM³ekeÀ ceeefnleer ìeUueer Heeefnpes.
4)DeekeÀmeef®eJee®eer He$euesKeve Mewueer opexoej DemeeJeer ueeieles. l³eeb®³ee He$eeleerue cepeketÀj eÜejs Yeeie
yeepeejeleerue Deef OekeÀeN³eebJej íeHe Hee[ueer Heeefnpes. l³eemeeþer He$eeleerue cepeketÀj ÒeYeeJeer JeDeekeÀDemeeJee ueeielees. efJevece´ YeeYeeieyeepeej ³eeleerue mebbyebOe ef JekeÀefmele nesC³eeme ceole nesles.
5) He$eeleerue cepeketÀj HeejoMe&keÀ DemeeJee.
meef®eJeeves kebÀHeveer ®eerpeveceeCemeeceO³es ®eebieueer Òeeflecee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer yee¿e peieleeMeer
He$eJ³eJenej keÀjleevee He$eeleerue cepeketÀj HeejoMe&keÀ DemeeJee ueeielees. De®etkeÀ Je JeemleJe ceeefnleer
GHeueyOe keÀ©ve efou³eeme meceesj®³ee J³ekeÌleer®³ee eEkeÀJee DeefOekeÀeN³eeb®³ee ceveele kebÀHeveerefJeefJeéeeme efvecee&Ce neslees. Goe. kebÀHeveer®eer HeleÞesCeer osCes. ³ee ÞesCeerJej iegbleJeCetkeÀoej efJeéeeme þsTve
iegbleJeCe tkeÀ keÀjleele. ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀoej eb®eer HeÀmeJeCetkeÀ
keÀ© ve³es.
6) keÀe³eosMeerj lejlegoeR®e s Heeueve keÀj Ces.
ÒeefleYetleer yeepeej Je mesyeer®eer efveefce&leer Meemeveeves kesÀuesueer Deens. l³eeb®eer efJeefMeä efve³eceeJeueer
efveef½ele keÀjC³eele Deeueer Deens. kebÀHeveer®eer mLeeHevee kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 vegmeej keÀjC³eele Dee uesueer
Deens. keÀe³e oîeeleerue lejlegoeR®es Heeueve meef®eJeeuee ÒeefleYetleer yeepeejeyejesyej He$eJ³eJenej keÀjleevee
keÀjeJes ueeieles. He$eeÜejs keÀe³e oîee®esGuuebIeve nesCeej veener ³ee®eer o#elee I³eeJeer ueeieles. JesUÒemebieer
keÀe³eosMeerj meuueeieejeb®es cele efJe®eejele IesTve He$eJ³eJenej ke sÀuee Heeefnpes.
7) He$eebvee lJeefjle GÊejs os Ces.
meef®eJeeves Yeeieyeepeej euee He$es Hee þefJeu³eeveblej Yeeieyeepeeje keÀ[t vekebÀHeveer ueeHe$e ³esleele.
l³eeuee GÊejs oîeeJeer ueeieleele. JesUsJej He$eJ³eJenej keÀ jC³ee®eer o#elee meef®eJeeuee HeeUeJeer ueeieles.
He$eeceO³es keÀener $egìer efkebÀJee ®egkeÀe Demeu³eeme l³ee og©mle keÀ©ve He$eevee JesUsJej GÊejs oîeeJeer
ueeieleele. Yeeie yeepeejeceeHe&Àle kebÀHeveerefJe©× SKeeoer le¬eÀej veeWoefJeu³eeme ³ee le¬eÀejeRvee De®etkeÀ Hejbleg
JesUsJej GÊej oîeeJes ueeiele s.®egkeÀeryeÎue efoueieerjer J³ekeÌle keÀjeJeer ueeieles. He$eebvee GÊej osC³eemeeþer
efJeuebye keÀe Peeuee l³ee®es ³eesi³e keÀejCe oîeeJes ueeieles Je efoueieerjer J³ekeÌle keÀjeJeer ueeieles.
8) kebÀHeveer®eer Òeeflecee efJekeÀefmele keÀj Ces.
ÒeefleYetlee ryeepeeje ceO³es DeveskeÀ kebÀHev³eeb®eer veebsoCeer Peeuesueer Demeles. meef®eJee®³ee ®eebieu³ee
He$eJ³eJenej e®ee HeefjCeece ÒeefleYetleer yeepeejeceO³es kebÀHeveer®eer Hele ®eebieueer efvecee&Ce nesC³eemeeþer neslees.
®eebieu³ee Je HeefjCeecekeÀejkeÀ He$eJ³eJenejecegUs kebÀHeveer®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele Yej He[les.
7.4 efvekebÀHeveer leerue He$eJ³eJeneje ®eer peyeeyeoejer meef®eJeebJej Demeles. l³eebvee meYeemeo,
keÀpe&jesKesOeejkeÀ, efveyebOekeÀ efkebÀJee ve eWoCeer DeefOekeÀej er DeeefCe ÒeefleYetleer yeepeej F. Meer efJeefJeOe Òemebieer
He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees. l³eemeeþer l³eebvee He$eeleerue cepeketÀj ÒeYeeJeer Je DeekeÀueeielees. He$eeleerue cepeketÀj Jee®eu³eeveblej meceesj®³ee J³ekeÌleerJej íe He efkebÀJee ÒeYeeJe He[uee Heeefnpes. lesmunotes.in

Page 96

96keÀewMeu³es meef®eJeeb®³ee Debieer DemeeJes ueeieles. He$eeleerue cepeketÀjeÜejs efJeefJeOe mebmLeeleerue DeefOekeÀejer Je
mebmLee ³eebleerue mebyebOe efJekeÀefmele nesleele. kebÀHeveer ®eer yee¿epeieleeceO³es ®eeb ieueer Òeeflecee le³eej nesles.
kebÀHeveer ®³ee veeJeueewefkeÀkeÀ ele Yej He[les. keÀle&J³eo#e Je YeeHe$eJ³eJenej eceO³es keÀe³e&kegÀMeue Je Heejbiele Demelees. kebÀHeveer®³ee mLeeHevesHeemetve efJemepe&veeHe³e¥le efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee He$eJ³eJenej meef®eJeebvee keÀjeJee ueeielees . keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepeeceO³es DeeJekeÀ -peeJekeÀ
He$eJ³eJenej nsSkeÀ HeÀej cenÊJee®es keÀece Demeles.
7.6 mJeeO³ee³e ë-
ÒeMve ë-
1) meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee meef®eJ eeuee keÀesCeleer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles ?
2) meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej keÀjC³ee®es Òemebie efJeMeo keÀje.
3) keÀpe&jesKes OeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej keÀjleevee meef®eJeeves keÀesCel³ee yeeyeer O³eeveele Iesleu³ee
Heeefnpesle ?
4) kebÀHeveer meef®e Jeeuee keÀesCel³ee Òemebieer keÀpe&jesKesOeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees ?
5) efveyebOekeÀ / veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee yejesyej He$eJ³eJenej keÀj leevee meef®eJeeves keÀesCeleer efJeMesIesleueer Heeefnpes ?
6) efveyebOekeÀ /veeWoCee r DeefOekeÀeN³eeMeer He$eJ³eJenej keÀjC³ee®es ÒekeÀej efkebÀJee Òemebiee®es Lees[ke̳eele
JeCe&ve keÀje.
7)kebÀHeveer meef®eJeeuee Yeeie yeepeeje®³ee Devegceeefnleer Ðee.
8)Yeeieyeepeeje MeerHe$eJ³eJenej keÀjleevee meef®eJeeuee keÀesCel³ee yeeyeer ue#eele I³eeJ³ee ueeieleele ?
9)Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) meYeemeoebMeer He$eJ³eJenej
ye) keÀpe&jesKesOeejkeÀebMeer He$eJ³eJenej
keÀ) efveyebOekeÀ /veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeMeer He$eJ³eJenej
[) YeeieyeepeejeMeer He$eJ³eJenej
F&) He$eJ³eJenej eÜejs kebÀHeveer®eer Òeeflecee efJekeÀefmele keÀjCes.
HeÀ) He$eJ³eJeneje leerue ieesHeveer³eles®es cenÊJe
ie) He$eJ³eJenejeleerue keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer neleeUCeer keÀjCes. 

munotes.in

Page 97

978
meef®eJee ®ee He$eJ³eJenej -Yeeie 2
(SECRETARIAL CORRESPONDENCE)
PART -II
Heeþe®eer j®evee :
8.1 GefÎ<ìs
8.2 ÒeemleeefJekeÀ
8.3 meef®eJee®ee He$eJ³eJenej
De) Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveerce³e ceb[U
ye) kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U DeeefCe ob[elcekeÀ keÀejJ eeF&
keÀ) meef®eJee®³ee He$eJ³eJenejeleerue leebef$ekeÀ ceeO³eces
8.4 efve8.5 mJeeO³ee³e
8.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.meef®eJee®³ee He$eJ³eJenejeyeeyele %eeve DeJeiele keÀj Ces.
2.Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveerce³e ceb[U eyejesyej meef®eJee®ee He$eJ³eJenej DeY³eeme Ces.
3.kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U eyejesyej meef®eJee ®eeHe$eJ³eJenej ³eeyeeyele ceeefnleer efceUefJeCes .
4.meef®eJee®³ee He$eJ³eJenejeleerue leebef$ekeÀ ceeO³eceeb®eer efJeÐeeL³ee¥vee Òeel³eef#ekeÀ ceeefnleer osCes.
8.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRO DUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meef®eJee®³ee He$eJ³eJeneje® ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. meef®eJee uee
Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveerce³e ceb[Ueyejesyej (mesyeer) He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees. kebÀHeveeruee YeeieefJe¬eÀer
keÀjC³eemeeþer Yeeieyeepeeje®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles. lej mesyeer ner YeeieyeepeejeJej efve³eb$eCe þsJeCeejer
MeemekeÀer³e ³eb$eCee Deens. lemes®e meef®eJeeuee kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ueyejesyej He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees.
iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee efJejesOeele ob[elcekeÀ keÀejJeeF& kesÀueer peeles. DeeOegefvekeÀ keÀeUele
meef®eJee®ee He$eJ³eJenej keÀjC³eemeeþer leebef$ekeÀ ceeO³eceeb®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. ³ee ceeO³eceeb®ee DeeHeCe
meKeesue DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. lemes®e mee f®eJee®³ee He$eJ³eJenejeleerue leb$e%eevee®es cenÊJe
DeY³eemeCeej Deenesle.munotes.in

Page 98

988.3meef®eJee®ee He$eJ³eJenej ë(SECRETARIAL CORRESPONDENCE)
De) Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveerce³ e ceb[UeMeer (mesyeerMeer) He$eJ³eJenej (Correspondence
with securities Exchan ge Board of India SEB l):ë-
Meemeveeves YeeieyeepeejeJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer SefÒeue 1988 ceO³es mesyeer®eer mLeeHevee
kesÀueer Deens. mesyeer®³ee keÀecekeÀepeeme 1992 Heemetve meg©Jeele nesF&ue. GoejerkeÀjCeecegUs Yeeb[Jeue
yeepeeje®ee efJekeÀeme ,kebÀHev³eeb®³ee DeeefLe&keÀ iewjJ³eJenejebvee DeeUe IeeueCes, ceO³emLeeb®³ee (oueeueeb®³ee)
keÀeceeJej efve³eb$eCe þsJeCes, iegbleJeCetkeÀoejebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes F. GÎsMeeves mesyeer®eer mLeeHevee keÀjC³eele
Deeueer Deens. meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³e e DeeefCe Yeeieyeepeej ³eeb®ee Òel³e#eHeCes mebyebOe ³eslees lej Yeeieyeepeej
DeeefCe mesyeer ³eeb®eener Òel³e#eHeCes mebyebOe ³esle veener. keÀener Òemebieer kebÀHeveer®ee mesyeerJej mebbyebOe ³eslees.
DeMeeJesUer kebÀHeveer®es meef®eJe mesyeerMeer He$eJ³ eJenej keÀjleele. keÀener cenÊJee®³ee keÀecee®³ee Òemebieer meef®eJe
mesyeer®³ee DeefOekeÀeN³eebMeer He$eJ³eJenej keÀjleele. lej keÀener Òemebieer mesyeeruee kebÀHeveerkeÀ[tve keÀener ceeefnleer
nJeer Demeu³eeme meef®eJeeuee kebÀHeveeryeeyele®eer ceeefnlee rmesyeer®³ee keÀe³ee&ue³eekeÀ[s meeoj keÀjeJeer ueeieles.
kebÀHeveer meef®eJeeuee mesyeerMeer Keeueerue Òemebieer He$eJ³eJenej keÀj eJee ueeielees .
1) Yeeieyeepeejele veeWoCeer kesÀu³ee®es keÀUefJeCes.
kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue GYeejCeermeeþer Yeeieyeepee jele veeWo keÀjeJeer ueeieles. l³ee®eer ceeefnleer
messyeeruee keÀUJeeJeer ueeieles.
2)Yeeieyeepeej efve³eceeJeueer ®eer ceeie Ceer keÀ jCes.
Yeeieyeepeej Jejefve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer mesyeerceeHe&Àle efve³eceeJeueer le³eej kesÀueer peeles. meef®eJe
mesyeerkeÀ[tve efve³eceeJeueer®eer ceeieCeer He$eeÜejs keÀ© MekeÀleele.
3)ceO³emLeeb®eer ceeefnleer Ies Ces.
Yeeieyeepeej eceO³es Yeeieoueeue, GHeoueeue, DeefYekeÀlex, yeBkeÀme& F. ceO³emLe keÀe³e& keÀjle ele
l³eeb®eer kebÀHeveeruee ceeefnleer nJeer Demeu³ee® eer efle®eer mesyeerkeÀ[tve ceeieCeer keÀjlee ³esles .
4)meecegefnkeÀ iegbleJeCetkeÀ ³eespeveeb ®eer ceeefnleer IesCes.
kebÀHeveeruee ®eebieu³ee iegbleJeCetkeÀeryeeyele Goe. meeceg efnkeÀ iegbleJeCetkeÀ ³eespevee , ke@ÀefHeìue He bÀ[med
iegbleJeCetkeÀ ³eesp evee, c³eg®³egDeue HebÀ[med F. iegbleJeCetkeÀ ³eespeveeb®eer ceeefnleer IesCes, iegbleJeCetkeÀer®es efve³ece
ceeefnleer keÀ©ve IesCes F. yeeyele He$eJ³eJenej keÀjlee ³eslees.
5)ceeie&oMe&vee®ee Je Mew#eefCekeÀ ³eespeveeb®ee ueeYe IesCes.
iegbleJeCetk eÀe,Yeeieyeepeej , ceO³emLe F. yeeyele kebÀHeveeruee keÀener ceeefnleer nJeer Demeu³eeme leer
ÒeeHle kneJeer cnCetve mesyeeruee efJevebleer He$e HeeþefJelee ³esles.munotes.in

Page 99

996)ÒeefMe#eCe megefJeOeeb®ee ueeYe IesCes.
mesyeer, Yeeieyeepeej Je kebÀHev³eebvee Yeei eyeepeejeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®eer ceeefnleer JneJeer
Yeejleeleerue Yeeieyeepeej e®ee efJekeÀeme JneJee ³ee GÎsMeeves ÒeefMe#eCe megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osles. p³ee
kebÀHev³eeleerue DeefOekeÀejer Je keÀce&®eeN³eebvee DeMee ÒeefMe#eCe e®eer Je cee ie&oMe&vee®e er DeeJeM³ekeÀlee Deens les
mesyeerMeer He$eJ³eJenej keÀjleele.
7)mebMeesOeve keÀe³ee&le menYeeieer nesCes Je DenJeeue HeeþefJeCes .
Yeeieyeepeej , mesyeer Je kebÀHev³eeb ceeHe&Àle osMeeleerue iegbleJeCetkeÀ eryeeyele®es mebMeesOeve kesÀues pee les.
mebMeesOeveeveblej mebMeesOeve keÀe³ee&®ee DenJeeue mesyeerkeÀ[s meeoj keÀjeJee ueeielees. DeMee ÒekeÀej®³ee
mebMeesOeve keÀe³ee&le menYeeieer nesC³eemeeþer mesyeer®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.
8)mesyeerve s ceeieCeer kesÀuesueer ceeefnleer, e fJeJejCe, keÀeieoHe$ekesÀ, omleSsJepe meeoj keÀjCes .mesyeer
kebÀHev eerkeÀ[tve iejpesvegmeej ceeefnleer, efJeJejCe, keÀeieoHe$ekesÀ eEkeÀJee omleSsJepe eb®eer ceeieCeer keÀ© MekeÀles.
meef®eJeeuee meoj keÀeieoHe$ekesÀ mesyeerkeÀ[s JesUsJej HeeþJeeJeer ueeie leele.
9) mHeäerkeÀjCe efkebÀJee Kegueemee osCes.
kebÀHeveerkeÀ[tve iegbleJeCetkeÀ oejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³eeme les kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s le¬eÀej
oeKeue keÀjleele. meoj mHeäerk eÀjCe efkebÀJee Kegueemee mesyeerves ceeieCeer kesÀu³eeme kebÀH eveeruee l³ee®es
mHeäerkeÀjCe oîeeJes ueeieles.
10) iegbleJeCetkeÀeryeeyele ceeefnleer efceUefJeCes.
kebÀHeveer peveleskeÀ[tve Hewmee GYeejCeer keÀ©ve J³eJemee³e meg© keÀjles. l³ee HewMee®ee efke veer³eesie
J³eJemee³eemeeþer keÀ©ve GJe&efjle jkeÌkeÀcee F lej ³eespeve ebceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀje³e®³ee Demeleele DeMeeJesUer
kebÀHeveer ueeYeeieyeepeej Je mesyeerkeÀ[tve ceeie&oMe&vee®e er iejpe Demeles. mesyeerceO³es DeMee ÒekeÀej®es iegbleJeCetkeÀ
meuueeieej GHeueyOe Demeleele les kebÀHev³eebvee ceeie&oMe&ve efkebÀJee iegbleJeCetkeÀeryeeyele ®ee meuuee HegjefJeleele .
ye)kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U (Company Law Board )ë-
Yeeie yeepeeje leerue J³eJenejebJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer Meemeveeves Yeejleer³e Òeefle Yetleer efJeveerce³e
ceb[Ue®eer (SEBI mesyeer®eer )mLeeHevee kesÀueer Deens. Hejbleg keÀener keÀe³e&¬eÀce iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ
keÀjleevee efometve ³esles. DeeHeu³ee osMeele nDeeefLe&keÀ IeesìeUs kesÀues. l ³ee®ee HeefjCeece o sMeeleerue DeLe&J³eJemLesJej Peeuee. l³eeveblej keÀener
meb®eeuekeÀebveer yeesieme veeJeeves kebÀHev³ee mLeeHeve keÀ©ve Hewmee ieesUe keÀ©ve l³eeveblej efoJeeUKeesjer peenerj
kesÀueer. l³eeceg Us iegbleJeCetkeÀoejeb®es ceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ vegkeÀ meeve Peeues Deens. mel³ece kebÀHeveerves
Demee®e ceesþe IeesìeUe kesÀuee. meO³ee Keepeieer #es$eele GÐeespekeÀ SkeÀ$e ³esTve efJeefJeOe ÒekeÀej®es GÐeesie
eEkeÀJee J³eJemee³e meg© keÀjleele. l³eeleerue meJe&®e GÐeespekeÀebvee HeÀe³eoe neslees Demes veener l³eecegUs
iegbleJeCetkeÀoejeb veeceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ leesìs menve keÀjeJes ueeieleele. l³eecegUs peveles®ee ®eebieu³ee
kebÀHev³ee bceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeefJecnCet ve iegbleJeCetkeÀ oejebvee v³ee³e efceUJetve osC³eemeeþer Meemeveeves kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 vegmeej kebÀHeveer
keÀe³eoe ceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀueer Deens.munotes.in

Page 100

100kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U e®es mJe©He (Nature of Company Law Board )ë-
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U e®escegK³e keÀe³ee&ue³e efouueer ³esLes Deens. ns ceb[U meYeemeoebkeÀ[tve
Deeuesu³ee le¬eÀejeRvee v³ee³e osC³ee®es keÀece keÀjles. p³ee meYeemeoeb®eer efkebÀJee iegbleJeCetkeÀoejeb®eer
kebÀHeveerkeÀ[tve HeÀmeJeCetkeÀ Peeuesueer Demeles Demes meYeemeos v³e e³eeue³eekeÀ[s oeo ceeieC³eemeeþer Depe&
keÀjleele Hejbleg v³ee³eeue³e l³eebvee oeo osT MekeÀle veener DeMee JesUer meYeemeo kebÀHeveer keÀe³eoe
ceb[U ekeÀ[s DeeHeueer le¬eÀej oeKeue keÀjleele. kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s le¬eÀej Deeu³eeJej 3
ceefnv³ee® ³ee Deele ³ee le¬eÀejeR®es efveJeejCe keÀje³e®es Demeles. l³eemeeþer kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s
le¬eÀej efveJeejCe DeefOekeÀejer eEkeÀJee ueJeeoe®eer mees³e GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. Lees[ke̳eele kebÀHeveer
keÀe³eoe ceb[U ekeÀ[tve iegbleJeCetkeÀ oejebvee mebj#eCe efoues peeles.
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®e erj®evee ë-
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U eceO³es keWÀê Meemeve , meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³ee GÐeespekeÀ, jep³e Meemeve,
Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveerce³e ceb[U (mesyeer) F. ®es ÒeefleefveOeer meb ®eeuekeÀ ceb[UeceO³es meceeefJe<ì
Demeleele. ³ee ceb[Ue®eer oj ceefnv³eeuee meYee Dee³eesefpele kesÀueer peeles. ³ee meYesceO³es Deeuesu³ee
le¬eÀejeR ®eeefJe®eej keÀ©ve meYeemeoeb vee v³ee³e efceUJetve efouee peelees. Yeeie yeepeej, mesyeer F.
efJe®eejefJev eerce³e keÀ©ve ns ceb[U keÀecekeÀepe keÀjles. ³ee ceb[Ue®³ee keÀe³ee&®ee DenJeeue keWÀê MeemeveekeÀ[s
meeoj keÀjeJee ueeielees.
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®eer keÀe³ex (Functions of Company Law Board )ë-
1) iegbleJeCetkeÀoejeb keÀ[tve Deeuesu³ee le¬eÀeje R®eer íeveveer keÀj Ces.
p³ee iegbleJeCetkeÀoejeb ®eer JesieJesieU îee kebÀHev ³eebkeÀ[tve HeÀmeJeCetkeÀ Peeuesueer Deens. DeMee
iegbleJeCetkeÀoejebkeÀ[tve ³esCeeN³ee le¬eÀejer kebÀHeve serkeÀe³eoe ceb[Ue® ³eekeÀe³e e&ue³eele SkeÀ$e keÀ©ve l³eeb®eer
íeveveer kesÀueer peeles. pes Depe& ³eesi³e veenerle les yeepetuee keÀ©ve l³eebvee lemes keÀUefJeues peeles. l³eeb®ee
v³ee³eemeeþer Hejle efJe®eej kesÀuee peele veener.
2)Depe&oejebkeÀ[tve (iegbleJeCetkeÀoejebkeÀ[tve) ceeefnleer Je keÀeieoHe$ekesÀ ceeieefJeCes.
iegbleJeCetkeÀoejeb®es Depe& leHeemetve Heeefnu³eeJej l³eeceO³es pej keÀener $egìer Dee{Utve Deeu³ee lej
l³ee®eer Hetle&lee keÀjC³eeyeeyele l³eebvee keÀUefJeues peeles. Depee&meesyele ueeieCeejer DeeJeM³ekeÀ keÀeieoHe$ekesÀ
l³eeb®³eekeÀ[tve ceeieCeer kesÀueer peeles. DeMee ÒekeÀej®es Depe& efJe®eej keÀjC³eemeeþer SkeÀ$e kessÀues peeleele.
3)iegbleJeCetkeÀoejeb®es Depe& ueJeeo ceb[UekeÀ[s HeeþefJeCes .
iegbleJeCetkeÀoeje veev³ee³e osC³eeme eþer l³eeb®es Depe& ueJeeo ekeÀ[s HeeþefJe ues peeleele. ueJeeo
kebÀHeveer Je iegbleJeCetkeÀoej ³ee oesIeeb®³ee yeepe tl e H e e m e t v e Heenleele. ³eeceO³es iejpe Jeeìu³eeme kebÀHeveer®es
ÒeefleefveOeer (DeefOekeÀe jer) Je iegbleJeCetkeÀoej ³eebvee Òel³e#e GHeefmLele jenC³ee®eer efJevebleer kesÀueer peeles Je l³ee
oesIeeb®es ce le meceesjemeceesj J³ekeÌle keÀjC³ee®eer l³eebvee mebOeer efoueer peeles.
4)kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®eer ceeieCeer keÀj Ces.
p³ee kebÀHev³ee iegbleJeCetkeÀoeje b®eerHeÀmeJeCetkeÀ keÀjleele l³eeb®es DeeefLe&keÀ J³eJenej leHeemeCes,
DeeefLe& keÀ He$ekesÀ HeenCes, HeleHe$e JeeìCes, yeBkesÀ®es J³eJenej HeenCes Je l³eeb®eer ceeieCeer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀejmunotes.in

Page 101

101kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ueuee Deens. ns ceb[U kebÀHev³eebvee keÀener efoJemeeb®eer cegole Hewmes osles .G o e .8
efoJeme . l³ee cegoleerceO³es kebÀHev³eebveer ceeieCeer kesÀuesueer keÀeieoHe$e meeoj keÀjeJe³ee®eer Demeleele. ®egkeÀer®eer
keÀeieoHe$ekesÀ meeoj keÀjCeeN³ee DeefOekeÀeN³eeJej ob[elcekeÀ efkebÀJee efMe#ee ³eeHewkeÀer SkeÀ DeLeJee oesvnerner
efMe#ee ³eeyeeyele®eer keÀejJeeF& kesÀueer pe eles.
5)kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®eer Òel³e#e Heen Ceer keÀjCes.
kebÀHev eer®es DeefOekeÀejer kebÀHeveer®³ee vee WoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³eevee Yesì osTve l³eeb®³ee
peceeKe®ee&®eer, DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®eer, DeeefLe&keÀ He$ekeÀeb®eer, G ÎsMeHe$ekeÀ, IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer,
HeleHe$e F. veHeÀeJeeìCeer, ueeYeebMe JeeìHe, J³eepe efJeJejCe He$e, JeeefmìsìceWì, kebÀHeveer®³ee leejCe ceeueceÊe eb®esjefpemìj, ³esCeer -osCeer, ceeueceÊee Je osCeer F. ®eer ceeefnleer
Òel³e#e Iesleueer peeles. ³eeuee®e JemlegefmLeleer®eer HeenCeer keÀjCes Demes cnCeleele.
6)meYes®es Dee³eespeve keÀjCes.
meYeemeoebkeÀ[tve Deeuesues Depe& efvekeÀeueer keÀe{C³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYee Dee³eesefpele
kesÀueer peeles. kebÀHeveerves vesceCetkeÀ kessÀuesues ueJeeo D eefOekeÀejer DeeHeuee DenJeeue kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s
meeoj keÀjleele. lemes®e kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®es DeefOekeÀejer kebÀHeveeruee Yesì osTve DeeJeM³ekeÀ leer
keÀeieoHe$ekesÀ, omleSs Jepe Je HegjeJes F. ®eer ceeieCeer keÀjleele. l³eeDeeOeejss meYeemeo /iegbleJeCetkeÀ oejeb®eer
yeepet mecepeeJetve Iesleues peeles Je l³eebvee ³eesi³e v³ee³e osCesyeeyele efveCe&³e Iesleuee peelees.
7)vegkeÀmeeve YejHeeF&yeeyele®ee DeeosMe os Ces.
pej k ebÀHeveerves iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ kesÀueer Deens Demes kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue® ³ee
efveoMe&veeme Deeues lej kebÀHeveer keÀe ³eoe ceb[U iegbleJeCetkeÀoejeb®eer DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve YejHeeF&
keÀjC³eeyeeyele®ee DeeosMe kebÀHev³eevee osles. l³eeveblej kebÀHev³eebveer meoj jkeÌkeÀce iegbleJeCetkeÀoejebvee osCes
yebOevekeÀejkeÀ Demeles.
8)ÒeefleefveOeer cnCetve keÀece keÀj Ces.
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U keWÀê Meemeve, jep³e Meemeve, Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeveerce³e ceb[U
DeeefCe keb ÀHeveer F. ®ee ceO³emLe ÒeefleefveOeer cnCetve keÀe³e& keÀjles. kebÀHeveer Je iegble JeCetkeÀoej ³eeb®³eeMeer mebHeke&À
meeOetve ³ee oesneWceO³es HejmHej mecevJe³e efvecee&Ce kesÀuee peelees. Meemeveeuee, mesyeeruee meuuee osC³ee®es keÀece
kebÀHeveer keÀe³e oe ceb[U keÀjle Demeles.
9)iegbleJeCetkeÀoej ebveeceeie&oMe&ve keÀjCes.
kebÀHeveer GHe¬eÀceebceO³es ceesþ îee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GYeejCeer peveleskeÀ[tve kesÀueer peeles.
iegbleJeCetkeÀoeje bvee ceeie&oMe&ve keÀjCes Je meuuee osC³eemeeþer kebÀHeveer keÀe ³eoe ceb[UekeÀ[s DeefOekeÀeN³eeb®eer
vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. ns DeefOekeÀejer keÀesCel³ee kebÀHeveerceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer, HeleHe$ e keÀmes HeeneJes,
HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³eeJej v³ee³e keÀmee efceUJeeJee, kebÀHev³eebkeÀ[tve DeeefLe&keÀ vegkeÀmee veYejHeeF& keÀMeer keÀjeJeer
³eeyeeyele meuuee osC³ee®es keÀece keÀjles.munotes.in

Page 102

10210)keÀecee®ee DenJeeue meeoj keÀjCes.
kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue ®³ee JeDeeHeuee DenJeeue keWÀê mejkeÀej , jep³e mejkeÀej Je mesyeerkeÀ[s meeoj keÀjles. kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U ner
mebmLee MeemekeÀer³e Demeu³eecegUs Meemevee®ee ÒeefleefveOeer ,Meemevee®ee ceO³emLe ueJeeo, Meemevee®ee
meuueeieej F. keÀe³e& keÀjles. Yeeie yeepeej, DeLe&J³eJemLee F. vee meuuee osles Je ceeie&oMe&ve keÀjles.
kebÀHeveer ®³eemeef®eJeebvee Jejerue keÀe³ee&®³ee DevegkeÀjeJee ueeielees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe. De) Keeueerue ÒeMveeb®eer SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1) mesyeer (SEBI )®ee DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees ?
2) meef®eJeeuee mesyeerMeer He$eJ³eJenej keÀjeJes ueeieCeejs oesve efJe3) kebÀHeveeruee mesyeer®³ee efve³eceeJeueer®es Heeueve keÀjeJes ueeieles.
4) kebÀHeveer vesYeeieyeepeeje leveeWo kesÀu³eeveblej l³ee®eer ceeefnleer mesyeeruee o îeeJeer ueeieles.
nes³e / veener.
5) mesyeer®es oesve GÎsMe meebiee.
6) kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®ee DeeHeCeeme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees ?
7) kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®e s oesve GÎsMe mHeä keÀje.
8) kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®eer oesve keÀe³ex meebiee .
9) ueJeeo cnCepes keÀe³e ?
10) mesyeer®eer mLeeHevee kesÀJne Peeueer ?
b
keÀ) meef®eJee®³ee He$eJ³eJenej eleerue leb$e%eevee®eer YetefcekeÀe (Role of Technology in
Secretarial Correspondence )ë-
DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele He$eJ³eJenejeceO³es yeje®e efkekeÀefmele yeoue Peeuee Deens. uesKeer
meÒesHe$eJ³eJenejeceO³es keÀceeueer®eer Jee{ Peeueer. GHe¬e Àce ne kebÀHeveer ÒekeÀej Jee{uee. lemes meef®eJee®es
He$eJ³eJenejeleerue mLeeve Jee{ues. mebosMeJenve keÀjC³eemeeþer keÀe³ee&ue³eebceO³es DeeOegefvekeÀ meeOeveeb®ee
JeeHej kesÀuee peeT ueeieuee Deens. l³eecegUs JesU, Þece Je Hewmee F. ®eer ye®ele Peeueer . mebosMeJenve eceO³es
HeefjCeecekeÀejkeÀlee Jee{ueer. Jesie Jee{uee. l ³eecegUs He$eJ³eJenejeuee ieleer ÒeeHle Peeueer Deens. 21 J³ee
MelekeÀeceO³es mebo sMeJenveecegUs He$eJ³eJenejeceO³es ¬eÀebleerkeÀejkeÀ yeoue Peeuee Deensle. ³ee leb$e%eevee®ee
HeÀe³eoe kebÀHev³ee, kebÀHeveer®es HeeþerjeKes, J³eJemLeeHekeÀ, meef®eJe, ûeenkeÀ, Meemeve Je meceepe F. vee Peeuee
Deens. ³ee leb$e%eeveecegUs meef®eJeebvee je<ì^er³e DeeefCe Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJej He$eJ³eJenej keÀjCes megueYe
Peeues Deens. kebÀHeveerceO³es DeeJekeÀ -peeJekeÀ He$eJ³eJenejemeeþer mJeleb$e efJeYeeiee®eer mLeeHevee kesÀueer peeles.
kebÀHeveerleerue He$eJ³eJenej HeenC³ee®es Je neleeUC³ee®es keÀecekeÀepe meef®eJeeuee HeneJes ueeieles.munotes.in

Page 103

103meef®eJee®³ee He$eJ³eJenej eleerue le ebef$ekeÀ ceeO³eces (Fues keÌì^e@efvekeÀ mebÒes(Technical Media in Secretarial Correspondence -Media of
Electronic Communication )ë-
1) ceesyeeF&ue (Ye´ceCeOJeveer) (Mobile ):-
ceesyeeF&ueuee mesu³eguej HeÀesve Demes cnCeleele. 21J³ee MelekeÀe®³ee meg©JeeleerH eemetve ceesyeeF&ue®ee
JeeHej meg© Peeuee Deens. meg©Jeeleeruee ceesþ îeekebÀHev³eebveer DeeHeu³ee kebÀHeveer leerue meYeemeo, meb®eeuekeÀ,
keÀpe&jesKesOee jkeÀ, ûeenkeÀ, Flej kebÀHev³ee; MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³es F. Meer mebHeke&À meeOeC³eemeeþer
ceesyeeF& ue®ee GHe³eesie kesÀuee. meg©Jeeleerue e ueB[ueeF&ve ìsefueHeÀesve JeeHejele Deeuee. Hejbleg l³eeSsJepeer
ceesyeeF& ue ns GHekeÀjCe HeÀej meesF&®es Je mJeleëyejesyej yeeUieCes HeÀe³eo îee®es Deens. l³ee®es DeveskeÀ HeÀe³eos
Demeu³eecegUs iejerye -Þeerceble F. meJe&peCe mJeleë®es ceesyeeF&ue JeeHejleele. meef®eJe DeeHeu³ee kebÀHeveerleerue
HeeþerjeKes, ûeenkeÀ, efveyebOekeÀ, MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³es F. Meer Ye´ceCeOJeveerÜejs mebHeke&À keÀ© ueeieues
Deensle. keÀener cenÊJee®³ee Hejbleg leele[er®³ee keÀeceemeeþ er ceesyeeF&ue®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUs
He$eJ³eJenejeleerue efJeuebye ìeUlee ³eslees. meYes®eer met®evee, keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe, mebosMe HeeþefJeCes F. meeþer
ceesyeeF&ue®ee JeeHej kesÀuee peelees. Goe. ueeYeebMee®eer eEkeÀJee J³eepee®eer jkeÌ keÀce meYeemeoe®³ee DeLeJee
keÀpe&jesKesOeejkeÀe®³ee yeBkeÀ Keel³eeuee pecee kesÀueer Deens. Demee mebosMe ceesyeeF&ueÜejs kesÀu³eeme l³eemeeþer
mJeleb$e He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeiele veener . meO³ee meYeemeoeves ceesyeeF&ueÜejs vesì yeBefkebÀie®es J³eJenej
keÀjleele. Demes keÀener De@He kebÀHev³eebveer efJekeÀmeerle keÀ©ve DeeHeu³ee meYeemeoebvee efoues Deensle. l³eecegUs
l³eeb®³eeMeer mebHeke&À meeOeCes meesF&®es Peeues Deens. keÀener kebÀHev³ee ueIegmebosMe mesJee (Sme Sce Sce) efkebÀJee
keÀe@ueÜejs ûeenk eÀebHe³e¥le Heesn®eleele Je DeeHeu³ee GlHeeovee®eer peeefnjele keÀjleele.
2)eqJnef[Dees keÀe@vHeÀjeqvmebie (Video Conferencing ):-
oesve efkebÀJee DeefOekeÀ ueeskeÀebceO³es eqJnef[Dees eEuekeÀ osJeeCeIesJeeCe keÀjC³eemeeþer eqJnef[Dees
keÀe@vHeÀjeqv mebie®ee JeeHej kesÀuee peelees. J³eJemee³ee®³ee ®e®ee& eEkeÀJee JeeìeIeeìermeeþer JeeHejues peeCeejs ns
efÜceeieea Jesyeke@Àce DeeOeeefjle mebÒesMekeÀleele. lemes®e. eqJn p³egDeue [sìe, cee @[sue F. ceeefnleer ÒeoefMe&le keÀ© MekeÀleele. SKeeoe meYeemeo
meYesuee GHeefmLele jent MekeÀuee veener lej lees meYes®es ueeF&Jn ef®e$eerkeÀjCe eqJnef[Dees keÀe@vHeÀjeqvmebie Üejs
Heent MekeÀlees. kebÀHeveer meef®eJe eqJnef[Dees keÀe@vHe Àjeqvmebie ®ee JeeHej keÀ©ve kebÀHeveer®³ee mebyebefOele Demeuesu³ee
cenÊJee®³ee J³eeeqkeÌlebMeer mebHeke&À meeOet MekeÀles.
3)meesMeue efceef[³ee vesìJeke&À (Social Media Network) :-
meesMeue efceef[³ee ns Òeiele ceesyeeF&ue DeeefCe Jesye leb$e%eeveeÜejs le³eej kesÀuesues HejmHejebceO³es
mebJeeo meeOeC³ee®es ieì Deensle. ³ee ieìeceO³es meeceerue Peeuesu³ee J³eeqkeÌle HejmHejebceO³es megmebJeeo meeOet
MekeÀleele. kebÀHev³ee DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee GlHeeove Je mesJeeb®eer ceeefnleer osT MekeÀles. ìîetìj, Hes ÀmeyegkeÀ,
³et-ìîetye F. ueeskeÀefÒe³e meesMeue vesìJeke&À Deensle. kebÀHeveer meef®eJe meYeemeo, meb®eeuekeÀ, ûeenkeÀ,
keÀpe&jesKesOeejkeÀ F. ®es mJeleb$e ieì le³eej keÀ©ve l³eeb®³ee keÀeceeefveefceÊe megmebJeeo meeOeleele.
4) yuee@ie (Blogs ):-
J³eJeme e³eyuee@ie, keÀe@Heexjsì yuee@ie, keÀe@Heexjsì Jesye yuee@ie F. yuee@ie ®es ÒekeÀej Deensle. J³eJemee³e
yuee@ie ne ÒekeÀeefMele, DeveewHe®eeefjkeÀ uesKeeb®ee yuee@ie Demelees. lees kebÀHeveer®³ee Debleie&le mebÒesÒeCeeueerceO³es meceeefJeä kesÀuee pe elees efkebÀJee meeJe&peefvekeÀ FbìjvesìJej Heesmì kesÀuee peelees. meef®eJemunotes.in

Page 104

104kebÀHeveer®es ceeefnleerHe$ekeÀ Òeefme× keÀjCes, meYes®eer met®evee Je keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe HeeþefJeCes, Je=ÊeHe$eeÜejs
Òeefme× kesÀuesueer meYes®eer met®evee yuee@ieÜejs Òemeee fjle kesÀueer peeles. leer meJe& meYeemeoebvee Heesn®eles.
5) F&-cesue (E-mail) : -
F&-cesue cnCepes FueskeÌì^e@efvekeÀ cesue nes³e. ³eeceO³es Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve mebosMe
FueskeÌì^e@efvekeÀ mJe©Heele HeeþJeuee peelees. ne mebosMe leeye[leesye Hee sn®elees. lemes®e F& -cesueÜejs mebosMeeuee
GÊej leeye[leesye efceUles. meef®eJe F& -cesueÜejs mebyebefOele J³eeqkeÌle Je mebmLeebMeer mebHeke&À meeOeles l³eecegUs
He$eJ³eJenjeleerue yejs®e mebosMe F& -cesueÜejs HeeþefJeC³ee®eer megefJeOee GHeueyOe Peeueer De ens.
6) JesyemeeF&ìmed / mebkesÀlemLeU (Websites ):-
JesyemeeF&ì ne SkeÀe Jesye [escesveJejerue HejmHejebvee pees[uesu³ee Jesye He=<þeb®ee meb®e Deens. ³ee
He=<þebceO³es SkeÀ J³eeqkeÌle, mecetn efkeÀbJee mebmLee Demet MekeÀleele. Òel³eskeÀ JesyemeeF&ìJ ej SkeÀ mJeleb$e HeÊee
Demelees. Òel³eskeÀ JesyemeeF&ì®ee HeÊee ‘www’ ves ÒeejbYe kesÀuee peelees. meef®eJeeuee He$eJ³eJenej
keÀjC³eemeeþer JesyemeeF&ìme®ee ®eebieuee GHe³eesie neslees. meef®eJeeves He$e ìeF&He kesÀu³eeJej les ne[& keÀe@HeerÜejs
HeeþefJeC³ eeSsJepeer mebyeefOele J³eeqkeÌleb®³ee JesyemeeF&ìmeJej HeeþefJelee ³esles. meceeve cemegoe DemeCeejs He$e
SkeÀe®eJesUer DeveskeÀ J³ekeÌleeRvee HeeþefJelee ³esles. l³eecegUs Òel³eskeÀ meYeemeoemeeþer mJeleb$e He$e ìeF&He
keÀjC³ee®eer iejpe vemeles. He$eJ³e Jenejemeeþer ne ÒekeÀej meje&me JeeHejuee peelees. keÀener #eCeele
ûeenkeÀeuee He$e Heesn®eles, lees leeye[leesye l³ee He$ee®es GÊej JesyemeeF&ìmeÜejs HeeþefJelees l³eecegUs
He$eJ³eJenejeceO³es ieleer ÒeeHle Peeueer Deens.
7) Pesje@keÌme (Zerox) : -
ceesyeeF&ueÜejs, meesMeue cesef[³eeÜejs, F& -cesueÜejs, JesyemeeF&ì medÜejs Deeuesues mebosMe /He$es
mebieCekeÀÒeCeeueer Pesje@keÌme ceMeerveuee pees[tve l³ee®eer efÒebì Ieslee ³esles. He$eJ³eJenej keÀjleevee DeeJekeÀ
He$eJ³eJeneje®eer efÒebì keÀe³ee&ue³eeceO³es meboYee&meeþer peHetve þsJeueer peeles. lemes®e peeJekeÀ
He$eJ³eJenejemeeþer 2 Òeleer He$ee®³ee le¬eÀej kesÀu³ee peeleele. SkeÀ Òele HeeþefJeueer peeles lej ogmejer Òele
keÀe³ee&ue³eerve oHlejeceO³es meboYee&meeþer peHetve þsJeueer peeles. meYeemeoebvee ,meb®eeuekeÀebvee,
keÀpe&jesKesOeejkeÀebvee He$e HeeþefJeleevee l³ee®³ee DeeJeM³ekeÀ efleleke̳ee Òeleer keÀe{tve l³eeb®³ee HeʳeeJej
Heesn®eefJeC³ee®es keÀece meef®eJe keÀjleele. ³ee leb$e%eeveecegUs meef®eJeeuee ceesþ îee ÒeceeCeeJejerue
He$eJ³eJeneje®es k eÀece keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. SKeeo îeeHe$ee®eer Pesje@keÌme keÀe@Heer HeeþefJeleevee leer
mebieCekeÀeJej mke@Àve keÀ© HeeþefJelee ³esles. l³eecegUs ìeF&He kesÀuesuee cepeketÀj efkebÀJee le³eej Demeuesueer He$e
lJeefjle HeeþefJeC³ee®eer megefJeOee GH eueyOe Peeueer Deens.
meef®eJee®³ee He$eJ³eJenej eleerue leb$e%eevee®es cenÊJe (Importance of Technology in
Secretarial Correspondence )ë-
1) JesUsle ye®ele nesles.
owvebefove He$eJ³eJeneje meeþer He$e HeeþefJeCes DeeefCe He$eeuee GÊej efceUCes ³eemeeþer yeje®e JesU
ueeielees. Hejbleg ceesyeeF&ue, F& -cesue, JesyemeeF&ìmed, vesìJeke&À F. Üejs He$eJ³eJenej ne leeye[leesye keÀjlee
³eslees. Goe. F&-cesueÜejs SkeÀe J³eeqkeÌlekeÀ[tve ogmeN³ee J³eeqkeÌleuee efkebÀkee SkeÀe keÀe³ee&ue³eekeÀ[tve ogmeN³ee
keÀe³ee&u e³eekeÀ[ s keÀener #eCeele He$e Heesn®es l³eecegUs meef®eJee®³ee He$eJ³eJenejeceO³es ye®ele nesles.munotes.in

Page 105

1052)Þeceele ye®ele nesles.
He$e le³eej keÀjleevee He$ee®ee keÀ®®ee cemegoe le³eej keÀjCes, ìe³eefHebie keÀjCes ³eemeeþer Þece
keÀjeJes ueeieleele. Hejbleg le b$e%eeveecegUs meef®eJee®³ee He$eJ³eJenej emeeþer Þeceele ye®ele keÀjlee ³esles. Goe.
SkeÀe He$ee®ee vecegvee DeveskeÀ J³eeqke Ìlebvee He$e HeeþefJeC³eemeeþer kesÀuee peelees. l³eemeeþer JeejbbbJeej les®e He$e
ìeF&He keÀjC³ee®eer iejpe vemeles.
3)Ke®ee&le ye®ele keÀjlee ³es sles.
Heesmìe ves He$e HeeþefJe Cesner Keef®e&keÀ yeeye Deens. jefpemì[& S.[er. ves efkebÀJee mHeer[ Heesmìeves
He$e HeeþefJeC³eemeeþer DeefOekeÀ Ke®e& ³es lees. l³eeSsJepeer l eb$e%eevee®ee JeeHej kesÀu³eecegUs Ke®ee&le ye®ele nesles.
Goe. keÀeieoe®ee Ke®e& Jee®elees. l³eecegUs Pee[s lees[ keÀceer nesles.
4)He$eJ³eJenejeuee ieleer ÒeeHle nes les.
Heesmìeves He$e HeeþefJeC³eeHes#ee meesMeue efce [er³eeÜejs He$eJ³eJenej kesÀu³ee cegUs He$eJ³eJenejeuee
ieleer ÒeeHle nesles. He$eJ³eJenej peueo ieleerves keÀjlee ³eslees. cenÊJee®eer keÀeces JesUsJej HetCe& keÀjlee ³esleele.
yeBkeÀe®es J³eJenej JesUsJej keÀjlee ³esleele l³eecegUs J³eJeneje leerueDeeefLe&keÀ De[®eCeer otj keÀjlee ³esleele.
5) keÀecekeÀepeeceO³es megueYelee efvecee&Ce keÀjlee ³es les.
He$eJ³eJenej JesUsJej kesÀu³eecegUs keÀe³ee&ue³eeceO³es efMemle efvecee&Ce keÀjlee ³esles. keÀe³ee&ue³eerve
DeeJekeÀ -peeJekeÀ He$eJ³eJenej JessUsJej kesÀuee peelees. l³eecegUs keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepeeceO³es megueYelee
ÒeeHle keÀjlee ³es les.
6) kebÀHeveer®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele Yej He[les .
meef®eJeeves kesÀuesuee ®eebieuee He$eJ³eJenej ne J³eJemee³e mebmLes®ee veeJeueewefkeÀkeÀele Yej Ieeuele
Demelees. l³eemeeþer mebmLes®es meef®eJeebvee He$eJ³eJenej emeeþe r DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveeJej DeeOee jerle Demeuesueer
meeOeves GHeueyOe ke˩ve efoueer Heeefnpesle.
7) He$eJ³eJenejele De®etkeÀlee ÒeeHle keÀjlee ³es les.
ceeveJeer He$eJ³eJenej eceO³es ®e gkeÀeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Utve ³esles. Hejbleg mebieCekeÀe®³ee
mene³³eeves He$eJ³eJenej keÀjleevee ®egkeÀe ìeUlee ³esleele. mebieCekeÀeJej Meyo ìeF&He keÀjleevee
J³eekeÀjCee®³ee ¢efäkeÀesveeletve ®egkeÀer®ee Meyo ìeF&He ke sÀu³eeme mebieCekeÀ Dee@Hejsìjuee met®evee oslees efkebÀJee
lees Meyo leebye[ îee MeeF&ves De#ejs DeOeesjsKeerle kesÀuesueer efometve ³esles. lemes®e De®etkeÀ Meyo MeesOeC³eemeeþer
eEkeÀJee Fbûepeerleerue Meyoeb®es mHesefuebie HeenC³eemeeþer mebieCekeÀeceO³es cejeþer -Fbûepeer eEnoer F. YeeMeyokeÀesMe GHeueyOe keÀ©ve efoues peeleele.
He$eJ³eJenej eleerue leb$e%eevee yeeyele meef ®eJee®eer YetefcekeÀe Je keÀe³ex (Secretarial Role and
Duties Regarding Technology in Correspondence )ë-
1) He$eJ³eJeneje leerue veJeerve leb$e%eevee ®eer ceeefnleer keÀ©ve IesCes .
He$eJ³eJeneje le melele veJeerve leb$e%eeve GHeueyOe nesle Demeles. meef®eJee ves les leb$e%eeve JessUsJej
ceeefnleer keÀ©ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 106

1062)veJeerve leb$e%eevee ®es ÒeefMe#eCe IesCes.
DeeJekeÀ -peeJekeÀ He$eJ³eJenej efJeYeeieeceO³es DeveskeÀ keÀce&®eejer keÀece keÀjleele. He$eJ³eJeneje®³ee
SketÀCe keÀecekeÀepee®eer efJeYeeieCeer l³eeb®³eeceO³es kesÀueer peeles. l³ee efJeYeeieeleerue keÀce&®eejer, DeefOekeÀejer Je
meef®eJe F. veer DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve eyeeyele ÒeefMe#eCe IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3)He$eJ³eJenejemeeþer ueeieCeeN³ee meeOeveeb®eer ceeieCeer keÀj Ces.
He$eJ³eJenej keÀjC³eemeeþer mebieCekeÀ, eEÒeìj , Pesje@keÌme ceMeerve, Fbìjvesì megefJeOee F. ®eer iejpe
Demeles. He$eJ³eJeneje meeþer iejpe efJe®eejele IesTve DeeJeM³ekeÀ meeOevemeeceûeer®eer ceeieCeer
J³eJemLeeHeveekeÀ[s keÀjeJeer ueeieles Je leer cebpetj keÀ©ve I³eeJeer ueeieleele.
4)meeOevemeeceûeer Kejsoer keÀ jCes.
meef®eJeeves Kejsoer efJeYeeieeMeer mebHeke&À meeOetve l³eebvee ueeieCeeN³ee meeOevemeeceûeer®eer ceeieCeer
veeWoJeeJeer ueeieles. Kejsoer efJeYeeie meeceûeer®eer keÌJeesìsMeve ceeieCee r keÀ©ve, meeceûeer®eer Kejsoer keÀjleele.
5)meeceûeer ®eer osKeYeeue keÀjCes.
He$eJ³eJenejemeeþer ueeieCeejer meeceûeer neleeUCeer keÀjleevee l³eekeÀ[s veerì ue#e o îeeJes ueeieles.
meeceûeer®eer og©mleer JesUsJej keÀjeJeer ueeieles. keÀe³ee&ue³eerve G HekeÀjCes þsJeC³eemeeþer peeiee, keÀHeeìs,
keÀce&®eeN³eebvee keÀece keÀjleevee yemeC³eemeeþer ueeieCeejs HeÀefve&®ej, ÒekeÀeMe J³eJemLee, Flej meeceûeer®eer
GHeueyOelee F. cegUs He$eJ³eJenej keÀe³ee&uee ieleer ÒeeHle keÀjlee ³esles. meeceûeer®es ®eebieues mebieesHeve kesÀu³eeme
l³ee®ee keÀe³ee&ue³eebvee oerIe&keÀeU GHe³eesie keÀjlee ³eslees.
8.4 efve³ee ÒekeÀjCeeÜejs DeeHeCe meef®eJee®³ee He$eJ³eJeneje®eer ceeefnleer efceUefJeueer Deens. meef®eJeeuee
Yeejleer³e ÒeefleYetleer ef Jeefvece³e ceb[Ueyejesyej He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees. kebÀHeveerves Yeeieyeepeejele
veeWoCeer kesÀu³eeveblej l³ee®eer ceeefnleer mesyeeruee keÀUJeeJeer ueeieles. kebÀHeveeruee mesyeer®³ee efve³eceeJeueer®es
Heeueve keÀjeJes ueeieles. meef®eJeeuee kebÀ Heveer keÀe³eoe ceb[Ueyejesyej He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees.
iegbleJeCetkeÀoejeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjCeeN³eebvee kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[UekeÀ[s le¬eÀej keÀjeJeer ueeieles. kebÀHeveer
keÀe³e oe ceb[U iegbleJeCetkeÀoejebvee v³ee³e efceUJetve osles. ³eey eeyele meef®eJe kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U eyejesyej
He$eJ³eJenej keÀjCes, mebHeke&À meeOeC³eemeeþer ceole keÀjleele. meef®eJeeuee He$eJ³eJenej keÀjC³eemeeþer
leebef$ekeÀ ceeO³eceeb®ee DeJeuebye keÀjlee ³eslees. l³eecegUs JesU, Hewmee Je Þecee®eer ye®ele keÀ jlee ³esles. DeeOegefvekeÀ
keÀe³ee&ue³eeceO³es FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³eceeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.munotes.in

Page 107

1078.5 mJeeO³ee³e ë-
ÒeMve ë-
1) Yeejleer³e ÒeefleYetleer efJeefvece³e ceb[UeMeer (mesyeer) meef®eJeeuee keÀesCel³ee Òemebieer He$eJ³eJenej keÀjeJee
ueeielees ?
2) kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[Ue®eer keÀe³es& efJeMeo keÀje.
3) meef®eJee®³ee He$eJ³eJenej eleerue leebef$ekeÀ ceeO³eceeb®es JeCe&ve keÀje.
4) meef®eJee®³ee He$eJ³eJenejeleerue leb$e%eevee ®es cenÊJe mHeä keÀje .
5) He$eJ³eJenejeleerue leb$e%eevee yeeyele meef®eJee®eer YetefcekeÀe Je keÀe³ex meebiee.
6) Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) mesyeer (SEBI )
ye) kebÀHeveer keÀe³eoe ceb[U
keÀ) eqJnef[Dees keÀe@vHeÀjeqvmebie
[) F&-cesue
F&) JesyemeeF&ìmed

munotes.in

Page 108

1089
meef®eJee®ee He$eJ³eJenej -Yeeie 3
(SECRETARIAL CORRESPONDENCE)
PART -III
vecegvee He$eJ³eJenej
(Specimen Correspondence )
Heeþe®eer j®evee :
9.1 GefÎ<ìs
9.2 ÒeemleeefJekeÀ
9.3 vecegvee He$e
De) Yee ieOeejkeÀebvee He$e -nkeÌkeÀ Yeeie; yeesveme Yeeie
ye) kebÀHeveer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeuee He$e
IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueerceO³es yeoue keÀjCes.
keÀ) Yeeiemeeþe efJeHeCeeruee He$e -Yeeie veeWoCeer
[) Meemeveeuee He$e -Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer ®es ©Heeblej DeeefCe Hegve©&Heeblej
F&) yeBkesÀuee He$e -DeefOekeÀ9.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.efJeÐeeL³ee¥vee meef®eJee®³ee He$eJ³eJeneje ®eer ceeefnleer os Ces.
2.meef®eJee uee efJeefJeOe keÀe³ee&ue³es, DeefOekeÀejer Je mebmLee F. Meer He$eJ³eJ enej keÀjeJee ueeielees. l³ee®es
Òeel³eef#ekeÀ %eeve GHeueyOe keÀ©ve osCes.
3.efJeÐeeL³ee¥ ®esHe$eJ³eJenej keÀewMeu³es efJekeÀefmele keÀj Ces.
9.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meef®eJee®³ee He$eJ³eJeneje ®ee DeY³eeme keÀjCeej De enesle. kebÀHeveer
meef®eJeeuee efJeefJeOe keÀe³ee&ue³es, DeefOekeÀejer Je mebmLee F. Meer He$eeÜejs mebHeke&À meeOeeJee ueeielees. meef®eJeeves
kesÀuesu³ee He$eJ³eJenej eJejkebÀHeveer®es Flej keÀe³ee&ue³eebMeer DemeCeejs mebyebOe mHeä nesleele. meef®eJeeu ee
YeeieOeejkeÀebvee YeeieefJe¬eÀer keÀjC³eeHeemetve Yeeie nmleeblejCe keÀjsHe³e¥le He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeie lees.
kebÀHeveer®³ee veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebMeer IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueerceO³es yeoue keÀjC³ee®³ee Deveg

Page 109

109He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees. Yeeiemeeþe efJeHeCeeruee Yeeie veeWoCeeryeeyele He$eJ³eJenej keÀjeJee ueeielees.
Meemeveeuee Keepeieer kebÀHeveerle ©Heeblej Je Hegve©&Heeblej keÀjleevee HejJeeveieermeeþer He$eJ³eJenej keÀjeJee
ueeielees. yeBkesÀkeÀ[tve DeefOekeÀHe$eeb®es vecegves ³ee ÒekeÀjCeeceO³es efouesues Deensle.
9.3vecegvee He$e ë(SPECIMEN LETTERS)
veJeYeejle kesÀefcekeÀume efue.
OejceHetj, efmeleeF&veiej, veeieHetj (efJeoYe&)
http: //www.navbharatci.in
F&-cesue -navbharatchel@gmail.com
ìsefueHeÀesve -22475091
meboYe& ë veJeYeejle/ YeeieJeeìHe 2020/268 efo. 5p e t v e ,2 0 2 0
Òeefle,
Þeer.YeieJeeve yeepeerjeJe Heeìerue
S-25, megoMe&ve veiej,
cebgyeF& -400 035.
efJeceneso³e,
DeeHeuee efo. 10 ces 2020 ®ee Yeeie ceeieCeer Depe& efceUeuee. DeeHeCeebme keÀUefJeC³eeme
Deevebo Jeeìlees keÀer, YeeieJeeìHeemeboYee&le meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYee efo. 25 ces 2020 jespeer mebHeVe
Peeueer. ³ee meYesleerue þjeJe ¬eÀ. 10 vegmeej meb®eeuekeÀ ceb[Ueves ceeieCeer®³ee ÒeceeCeele 50 %
YeeieJeeìHe keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Deens. DeeHeCeeme keÀjC³eele Deeuesu³ee YeeieJeeìHee®ee leHeMeerue
Keeueeru eÒeceeCes ë -
1 2 3 4 5
ceeieCeer kesÀuesues
Yeeie mebK³eeJeeìHe keÀjC³eele
Deeuesues Yeeie
mebK³eeYeeie ¬eÀceebkeÀ mJeerke=Àleer MegukeÀ
ÒeeHle jkeÌkeÀce
ª.YeeieJeeìHe ³esCes
yeekeÀer jkeÌkeÀce ª.
300 150 2250 les
24007500/ - 7500/ -
³ee He$eeÜej s DeeHeCeebme DeMeer efJevebleer keÀjC³eele ³esles keÀer, DeeHeCeekeÀ[tve YeeieJeeìHe jkeÌkeÀce
ª. 7500/ -³esCes yeekeÀer Deens. meoj jkeÌkeÀce efo. 25 ces 2020 HetJeea mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³eeuee
keÀesCel³eener MeeKesceO³es YejCee keÀ©ve HeeJeleer HeeþJetve osC³eele ³eeJeer. jkeÌkeÀce JesUsJej YejCee ve kesÀu³eeme
DeeHeCeekeÀ[tve efJeuebye keÀeueeJeOeermeeþer o.mee.o.Mes 5 %ojeves J³eepe DeekeÀejCeer kesÀueer peeF&ue.
HeeJeleer®³ee yeou³eele DeeHeCeeme YeeieoeKeue Je YeeieJeeìHe He$e efoues peeF&ue. De eYeejer Deenesle.
Oev³eJeeo !munotes.in

Page 110

110DeeHeuee efJeéeemet,
veJeYeejle kesÀefcekeÀumed efue. keÀefjlee,
(kebÀHeveer®ee efMekeÌkeÀe) (mener)
meef®eJe
meceLe& mìerue Fb[eqmì^pe efue.
525, Sce.Dee³e.[er.meer. Sefj³ee
efHebHejer , ef®eb®eJe[, HegCes cegbyeF& ne³eJes
HegCes -400 0
ìsefueHeÀesve -022-223890
http: //www. samarth .com
meboYe& ë meceLe& /2 0 2 0 / 2 6 2 efo. 20 ces 2020
Òeefle,
Þeer.jcesMe keÀebleerueeue iegieefue³ee,
`hegC³eeF&' yebieuee, ieCesMe cebefoje Mespeejer ,
iegg©Jeej Hesþ, meebieueer.
efJeceneso³e,
DeeHe Ceeme keÀUefJeC³eeme Deevebo Jeeìlees keÀer, efo. 5ces2020 jespeer mebHeVe Peeuesu³ee
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesceO³es þjeJe cebpetj keÀjC³eele Deeu ee Demetve l³eevegmeej YeeieOeejkeÀebvee 2ë1
³ee ÒeceeCeele YeeieJeeìHe keÀjC³ee®eer efMeHeÀejme meb®eeuekeÀ ceb[Ueves kesÀueer Deens. meYeemeoebveer OeejCe
kesÀuesu³ee Je HetCe& Jemetue Peeuesu³ee oesve mecenkeÌkeÀ Yeeieemeeþer SkeÀ yeesveme mecenkeÌkeÀ Y eeie JeeìHe
keÀjC³eele Deeuee Deens.
DeeHeCeeme JeeìHe keÀjC³eele Deeuesu³ee yeesveme, Yeeiee®ee leHeMeerue KeeueerueÒeceeCes ë-
1 2 3 4 5
Deveg¬eÀceebkeÀ meYeemeo
Dee³e.[er. ¬eÀ.
Heeve veb.OeejCe kesÀuesues
mecenkeÌkeÀ
Yeeie mebK³eeJeeìHe kesÀuesues
yeesveme Yeeie
mebK³eeHeemetve He³e¥leYeeie
oeKeuee ¬eÀ.
peer-550 -6 200 100 3501 3600 1561
yeesveme Yeeie JeeìHe keÀjleevee kebÀHeveerves keÀe³eosMeerj lejlegoer®es keÀeìskeÀesjHeCes Heeueve kesÀues
Deens. kebÀHeveer®³ee mecenkeÌkeÀ Yeeiee®³e eo M e & v e e r efkebÀceleer FlekeÀer®e oMe&veer efkebÀcele yeesveme Yeeieemeeþer
þsJeC³eele Deeueer Deens. DeeHeCeebme JeeìHe keÀjC³eele Deeuesu³ee yeesveme Yeeieeb®ee Yeeie oeKeuee ³ee
He$eemeesyele HeeþefJele Deenesle. ke=ÀHe³ee yeesveme Yeeie oeKeuee Hees®e HeeJeleer HeeþJetve osTve menkeÀe³e&
keÀjeJes. DeeYeejer Deenesle. Oev³eJeeo !munotes.in

Page 111

111DeeHeuee efJeéeemet,
meceLe& mìerue Fb[eqmì^pekeÀ efjlee,
meesyele ë YeeieoeKeuee (mener)
meef®eJe
ceeMe&ue mesume kebÀHeveer efue.
ieesjKeHetj, veJep³eesleHegje,
Hebpeeye -449 082
otjOJeveer -0948-29795462
JesyemeeF&ì -www. marshalsalesco.in.com
pee.¬eÀ. YeeieJeeìHe/2019 -20/590 efo. 20 ces 2020
Òeefle,
Þeer.veeje³eCe oeceesoj ieesKeues,
veJeerve yeepeejHesþ, meeleeje -410 082.
efJeceneMe³e,
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee efo. 20 SefÒeue 2020 jespeer Peeuesu³ee meYesleerue þjeJe ¬eÀ. 6 vegmeej
Yeeie OeejkeÀebkeÀ[tve ÒeLece nHlee ceeieCeer keÀjC³ee®es þjefJeC³eele Deeues Deens.
DeeHeu³ee veeJeeJej ª. 200/ -oMe&veer efkebbÀceleer®es 750 Yeeie Deensle. meb®eeuekeÀ ceb[Ueves
ª. 50/ -jkeÌkeÀces®³ee ÒeLece nHlee jkeÌkeÀces®eer ceeieCeer kesÀuesueer Deens. lejer DeeHeCe ª. 37,500/ -
kebÀHeveer®eer jeä^er³ek e=Àle yeBkeÀ, Hebpeeye ve@Meveue yeBkesÀleerue keÀesCel³eener MeeKesle kebÀHeveer®³ee Keel³eeceO³es
25 petve, 2020 He³e¥le YejCee keÀjeJeer. jkeÌkeÀce YejlesJesUer ns He$e yeBkesÀuee oeKeJeeJes Je HeeJeleer I³eeJeer.
DeeHeuee efJeéeemet,
Þeer. ieCesMe jeskeÀ[s
meef®eJe
yeepeue Dee@ìes kebÀHeveer efue.
101, Fb[eqmì^³eue Fmìsì
efHebHejer, HegCes -4000 6 7
otjOJeveer -020-92456067
JesyemeeF&ì -www. bajalautoco.994 .com
pee.¬eÀ. Yeeie nmleeblejCe /2019 -20/5 71 efo. 30petve 2020munotes.in

Page 112

112Òeefle,
Þeer.DeefJeveeMe MebkeÀj HeesKejCekeÀj
Fbêe³eCeer, [skeÌkeÀve efpeceKeevee,
HegCes -4100 05.
efJeceneMe³e,
DeeHeCeebme keÀUefJeC³eele ³esles keÀer, kebÀHeveer®es YeeieOeejkeÀ Þeer. ve eceosJe iebieeOej yeesjieebJekeÀj
³eebveer ³ee keÀe³ee&ue³eele DeeHeu³ee veeJeeves Yeeie nmleeblejerle keÀjC³eemeeþer 70 meeceev³e Yeeie Keeueerue
leHeMeeruee vegmeej oeKeue kesÀues Deensle.
nmleeblejCee®ee leHeMeerue
YeeiemebK³ee De. ve. nmleeblejkeÀe®es veeJe efoveebkeÀ
70 1051 les 110 Þeer. DeefJeveeMe MebkeÀj HeesKejCekeÀj
DeeHeCeeme ner met®evee efce Ueu³eeHeemetve meele efoJemee®es Deele DeeH eCeekeÀ[tve meoj
nmleeblejCeeme mebceleer Deeu³eeme nmleeblejCe cebpetj keÀjC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[Ue ®³ee meYesmeceesj
ÒemleeJe meeoj kesÀuee peeF&ue. ke =ÀHe³ee ³ee®eer veeWo JesUsJej IesTve menkeÀe³e& keÀjeJes ner vece´ efJevebleer.
DeeHeuee efJeéeemet,
Þeer. DeeoMe& JeeveKes[s
meef®eJe
oer HeÌueesje HeÀeTbìve H eeF&Hme kebÀHeveer efueefceìs[
jepeÞeer ìe@Jej neTme, mesveeHeleer yeeHeì jes[,
HegCes -4000 05
otjOJeveer -020-245293
JesyemeeF&ì -www. florafountain .com
pee.¬eÀ. mene. efveyebOekeÀ /2019 -20/57 8 efo. 30 ces2020
Òeefle,
cee. efveyebOekeÀ,
cenejeä^ jep³e,
[e@. meejeYeeF& jes[, Jeebês,
cegbyeF& -4000 49.
efJeceneso³e,
Deece®³ee kebÀHeveer®es veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³e cenejeä^ jep³eeletve ceO³eÒeosMe jep³eele
nueefJeC³eele ³esCeej Deens. efo. 10 ces 2020 jespeer meYeemeoeb®³ee efJeMes¬eÀ. 12 vegmeej IeìveeHe$ekeÀele yeoue keÀjeJe³ee®ee efveCe&³e efJeMesl³eevegmeej kebÀHeveer®³ee IeìveeHe$ekeÀele yeoue keÀ©ve veJeerve I eìveeHe$ekeÀ veeWoCeermeeþer DeeHeu³eemunotes.in

Page 113

113keÀe³ee&ue³eekeÀ[s meeoj keÀjle Deenesle. lejer DeeHeCe ³ee yeoueeme ceev³elee osTve menkeÀe³e& keÀjeJes ner
vece´ efJevebleer.
oer HeÌ ueesje HeÀeTbìve HeeF&Hme kebÀ. efue. keÀefjlee
(De ye keÀ )
meef®eJe
meesyele ë -
1) yeoue kesÀuesu³ee IeìveeHe$ekeÀe®eer Òele
2) efJeMesþjeJe ¬eÀ. 12 Hegjlee Gleeje.
DeHeesuees ye@ìjer kebÀHeveer efue.
ieCesMe efKeb[ jes[, cegbyeF& -HegCes ne³eJes,
HegCes -400 028
otjOJe veer-020-284896
JesyemeeF&ì -www. appolobttery .com
pee.¬eÀ. mene. efveyebOekeÀ /2019 -20/ 349 efo. 25ces2020
Òeefle,
cee. efveyebOekeÀ,
cenejeä^ jep³e,
mevejeF&pe jes[, oeoj (He),
cegbyeF& -400 0 38
efJeceneMe³e,
efo.2ces 2020 jespeer kebÀHeveer®³ee meYeeie=nele ogHeejer efþkeÀ 3.00 Jeepelee mebHeVe Peeuesu³ee
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee efJeMesJee{ keÀjC³ee® ee efveCe&³e IesC³eele Deeuee Deens. l³eevegmeej kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerle yeoue keÀjC³eele
Deeuee Deens.
iesu³ee 10 JeefJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve v eJ³eeves Deeuesu³ee ceesþ îeeDee@[&me& efJe®eejele Ieslee kebÀHeveerves DeeHeu³ee DeefOeke=Àle
Yeeb[Jeueele ª. 500 keÀesìeR®eer Jee{ keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Deens.
lejer meoj yeoue efJe®eejele IesTve kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerle erue yeou ³eele ceev³elee osTve
menkeÀe³e& keÀjeJes ner vece´ efJevebleer.
DeHeesuees ye@ìjer kebÀHeveer efue. keÀefjlee
(De ye keÀ)
meef®eJe
meesyele ë -munotes.in

Page 114

1141) megOeeefjle efve³eceeJeueer®eer Òele
2) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee efJeMesmeYesleerue þjeJe ¬eÀ. 5Hegjlee Gleeje.
meÊJeMeerue HeÀeTb[sMeve kebÀHeveer efueefceìs[
yeeuesJee[er, HegCes -cegbyeF& ne³eJes,
¬eÀer[e mebkegÀue peJeU, keÀesLe©[,
HegCes -400 058
otjOJeveer -020-294936
JesyemeeF&ì -www. satvashilfoundat ioncoltd .com
peeJekeÀ ¬eÀ. ÒeefleYetleer /2019 -20/ 751 efo. 10 petve 2020
Òeefle,
cee.J³eJemLeeHekeÀ ,
yee@cyes mìe@keÀ SkeÌm®eWpe,
vejerceve Hee@F¥ì, mkeÀe³e neF&ìmed
cegbyeF& -400 0 33
efJeceneMe³e,
Deece®³ee kebÀHeveer®eer mLeeHevee 30 cee®e& 2020 jespeer Peeueer Deens. kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀ
ceb[Ue®eer meYee efo. 20 SefÒeue 2020 jespeer mebHeVe Peeue er. ³ee meYesle kebÀHeveerves 300 keÀesìer ª. ®eer
Yeeie efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee þjeJe ¬eÀ. 7 meb®eeuekeÀ ceb[ Ueves cebpetj kesÀuee Deens. kebÀHeveerves mLeeHevesmeeþer
keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee keÀe³eosMeerj yeeyeeR®eer Hetle&lee kesÀuesueer Deens. kebÀHeveer®eer Yeeie yeepeejele ÒeefleYetleer
efJe¬eÀermeeþer veeWoCeer keÀjeJe³ee®eer meJe& keÀeieoHe$ekesÀ ³ee He$eemeesyele HeeþefJele Deenesle.
lejer DeeHeCe Deece®³ee kebÀHeveer®³ee ÒeefleYetleer efJe¬eÀer®eer HejJeeveieer osTve menkeÀe³e& ke ÀjeJes ner
vece´ efJevebleer.
DeeHeueeefJeéeemet
(De ye keÀ)
meef®eJe
meesyele ë -
1) Yeeb[Jeue efve³eb$eCe DeefOekeÀeN³ee®ee HejJeevee
2) kebÀHeveer®es IeìveeHe$ekeÀ
3) kebÀHeveer®eer efve³eceeJeueer
4) kebÀHeveer®es ceeefnleerHe$ekeÀ
5) kebÀHeveer J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeueemunotes.in

Page 115

115efJeumeve Fbef[³ee ceekexÀe fìbie Òee. efue.
DeewÐeesefiekeÀ Jemeenle, peJeenjveiej
peeuevee (cenejeä^)
otjOJeveer -02575-26907839
JesyemeeF&ì -www. wilsonindiamarpvtltd. com
pee.¬eÀ. veeWsoCeer /2019 -20/ 1080 efo. 25 ces 2020
Òeefle,
cee.efveyebOe keÀ,
MeemekeÀer³e Jemeenle,
cenejeä^ jep³e, HegCes -400 0 01
efJeceneMe³e,
Deece®³ee kebÀHeveer ves iesueer 25 JeÒeeflemeeo, GlH eeoveeuee Òe®eb[ ceeieCeer, meYeemeoeb®es menkeÀe³e& F. keÀejCeebcegUs kebÀHeveer®ee J³eeHe
efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. cnCetve efo. 22 cee®e&, 2020 jespeer meYeemeoebveer meJe&meeOeejCe meYesle
efJeMesDeens. leMee ÒekeÀej®ee yeoue kebÀHeveer vesDeeHeu³ee efve³eceeJeueerle keÀ©ve Iesleuee Deens.
lejer DeeHe CeDeece®³ee kebÀHeveeruee Keepeieer kebÀHeveer®es ©Heeblej meeJe&peefvekeÀ kebÀHe veerle keÀjC³ee®eer
HejJeeveieer osTve men keÀe³e& keÀjeJes ner vece´ efJevebleer.
DeeHeueeefJeéeemet
(De ye keÀ)
meef®eJe
meesyele ë -
1) meJe&meeOeejCe meYee þjeJe ¬eÀ. 2 Hegjlee Gleeje.
2) ceeefnleer He$ekeÀ
3) efve³eceeJeueer
4) veeWoCeer ÒeceeCeHe$emunotes.in

Page 116

116efnceeue³ee FbefpeefveDeeEjie kebÀHeveer efueefceìs[
DeY³ego³eve iejFb[eqmì^³eue Fmìsì,
JeeMeer, veJeer cegbyeF& -400 069
otjOJeveer -022/2 0 9 0 3 5 6 0
JesyemeeF&ì -www. himalayaengineeringcolt d.com
pee.¬eÀ. veeWsoCeer /2019 -20/ 590 efo. 30 ces,2020
Òeefle,
cee.meb®eeuekeÀ ,
keWÀefê ³eGÐeesie meb®eeueveeue³e ,
GÐeesie YeJeve, [e@. jepeWê Òemeeo ceeie&,
veJeer efouueer -400 001
efJe(meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es Keepeieer kebÀHeveerle ©Heeblej keÀjCesyeeyele)
ceneMe³e,
Deece®³ee kebÀHeveerves iesueer 2 0JeDeens. Hejbleg ³ee #es$eele peeieeflekeÀ ceboer De eu³eecegUs kebÀHeveer®³ee efJekeÀemeeJej ce³ee&oe Deeu³ee Deensle.
l³eecegUs GlHeeovee®eer ceeieCeer Ieìueer. efJe¬eÀer Je veHe̳eele Ieì Peeu³eecegUs ueeYeebMee®es oj keÀceer Peeues
l³eecegUs meYeemeo Jeie& veejepe Peeuee Deens.
cnCetve efoveebkeÀ 25 cee®e&, 2020 jespeer meYeemeoebveer meJe&meeOeejCe meYesle efJeMescebpetj keÀ©ve meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®es Keepeieer kebÀHeveerle ©Heeblej keÀjC³ee meeþer efve³eceeJeueerle yeoue
keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Deens. lejer DeeHeCe Deece®³ee kebÀ Heveerue e efve³eceeJeueerle yeoue keÀjC³ee®eer
HejJeeveieer osTve menkeÀe³e& keÀjeJes ner vece´ efJevebleer.
DeeHeueeefJeéeemet
(De ye keÀ)
meef®eJe
meesyele ë -
1) meJe&meeOeejCe meYee þjeJe ¬eÀ. 4Hegjlee Glee je.
2) efve³eceeJeueermunotes.in

Page 117

117jIegJebMeer keÀe@ìve efceume kebÀHeveer efueefceìs[
jefncele veiej ,e f v e M e e v e o e jj e s [ , b
Denceoveiej -400 949
otjOJeveer -02385/2 9694094
JesyemeeF&ì -www. raghuvanshi coltd.com
pee.¬eÀ. hegvej&®evee /2019 -20/ 780 efo. 20 ce s,2020
Òeefle,
cee.GÐeesie meb®eeuekeÀ,
keWÀefê³e GÐeesie ceb$ee ue³e,
veJeer efouueer -400 001
efJeceneMe³e,
jIegJebMeer keÀe@ìve efceume Òee.efue.n e rD e e c e ® e e rK e e p e i e e r kebÀHeveer 20 Je10 Je³esTve ³eMemJeer þjueer. Hejbleg ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[eref veJe[erle yeoue Peeu³eecegUs keÀe@ìve keÀHe[ îeeb®eer
ceeieCeer De®eevekeÀ keÀceer Peeueer Deens. l³eecegUs GlHeeove, efJe¬eÀer Je veHeÀe F. ceO³es Ieì Peeuee rD e e n s .
lemes®e yeepeejeleerue mHeOe&keÀeb®eer mebK³ee Jee{ueer Deens.
cnCetve efo .3 0 cee®e &, 2020 jespeer meYeemeoebveer meJe&meeOeejCe meYesle efJeMeskeÀ©ve Keepeieer kebÀHeveer®es Keepeieer kebÀHeveerle hegve©&Heeblej keÀjC³ee ®eeefveCe&³e Iesleuee Deens. l ³eevegmeej
efve³eceeJeueer ceO³es yeoue kesÀuee Deens.
lejer DeeHeCe Deece®³ee Keepeieer kebÀHeveeruee Hegvne Keepeieer kebÀHeveerle ©Heeblej keÀjC³ee®³ee
yeoueeme HejJeeveieer osTve menkeÀe³e& keÀjeJes ner vece´ efJevebleer.
DeeHeueeefJeéeemet
(De ye keÀ)
meef®eJe
meesyele ë -
1)meJe&meeOeejCe meYee þjeJe ¬eÀ. 6Hegjlee Gleeje.
2) efve³eceeJeueer®eer Òele.munotes.in

Page 118

118ÞeefcekeÀ De@ûeerkeÀu®ej HeÀece&meer kebÀ.efue.
DejC³eséej Jemee nle,i e i e v e e f i e j e r jes[, b
lee. JeeF&, efpe. meeleeje
otjOJeveer -2642 1897
Email : shramic55@gmail.c om
JesyemeeF&ì -www. shramiccoltd.com
meboYe& ¬eÀ. HeÀece&meer /yeBeEkeÀie / 2020-948 efo. 20 ces, 2020
Òeefle,
cee. J³eJemLeeHekeÀ ,
Hebpeeye ve@Meveue yeBkeÀ ,
Menj ÒeOeeve keÀe³ee&ue³e,
ces[ jes[, lee. efpe. meeleeje
efJemeboYe& : ®eeuet Keeles ¬eÀ. CA / 2751
ceneso³e,
ceeieerue 10 Jemeg© Deens. Deecner DeeHeu³ee yeBkesÀ®es efve³eefcele Keelesoej Deene sle. Deece®³ee kebÀHeveer®³ee Keel³eeJej
DeefuekeÀ[®³ee 3 JeosMeeletve ceesþ îee Dee@[&jme& Deeu³ee Deensle. l³eecegUs kebÀHeveeruee keÀ®®ee ceeue Kejsoermeeþer Deec neuee ª..
2 keÀesìer®eer DeefOekeÀefo. 20 ces 2020 jespeer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesleerue efveCe&³eevegmeej DeeHeCe Deecneuee
petve 2020 les veesJnbsyej 2020 DeKesjHe³e¥le ª. 2 keÀesìer ®eer DeefOekeÀefJevebleer keÀjle Deenesle. Deece®eer kebÀHeveer De@ûee rkeÀu®ej #es$eele GlHeeove keÀjCeejer SkeÀ veeceJeble kebÀHeveer
Deens. kebÀHeveeruee efve³ee&le keÀjC³ee®eer mebOeer ueeYeueer Deens.
l³eemeeþer Deece®eer DeeHeu³ee yeBkesÀceO³ es ©. 2 keÀesìer jkeÌkeÀces®³ee cegole þsJe HeeJel³ee leejCe
cnCetve þsJele Deenesle. lejer DeeHeCe Deece®³ee efJevebleervegmeej Deecneuee ª. 2 keÀesìer®eer DeefOekeÀmeJeuele cebpetj keÀ©ve menkeÀe³e& keÀjeJes ner vece´ efJevebleer.
DeeHeuee efJeéeemet
ÞeefcekeÀ De@ûeerkeÀu®ej HeÀece&meer kebÀ. efue. keÀefjlee
(De ye keÀ)
meef®eJe
munotes.in